موقعیت جغرافیایی
1- استان اردبیل درشمال غربی فلات ایران ،با بیش از 18 هزار و50 کیلومتر مربع در حدود یک درصد مساحت کل کشور را تشکیل میدهد .این استان از شمال به رودارس ،دشت مغان وبالها رود در جمهوری آذربایجان ،از شرق به کوههای طالش وباغرودر استان گیلان ،از جنوب به رشته کوهها ،دره ها و جلگه های به هم پیوسته استان زنجان و از غرب به استان آذربایجان شرقی محدود میشود .
از نظر مختصات جغرافیایی ،مدارهای 45 دقیقه و37درجه و42دقیقه و39درجه شمالی ومنتهی الیه شمالی و جنوبی و نصف النهارهای 55 دقیقه و48 درجه و3 دقیقه و47 درجه منتهی الیه غربی وشرقی ،استان را می پوشانند.
2- این استان براساس تازه ترین تقسیمات کشوری ،دارای شهرستانهای اردبیل ،نمین ،نیر،بیلهسوار،پارس آباد،خلخال،مشکین شهروگرمی میباشد .
اقلیم اردبیل
اقلیم استان اردبیل بطور عمده به چهار عامل ارتفاع ،عرض جغرافیایی ،منابع آبی و توده های هوای مهاجر بستگی دارد. عوامل دیگری نیز نظیر پوشش گیاهی ،فعالیتهای کشاورزی صنعتی و معدنی در مقیاس کوچک بر اقلیم تاثیرداشته ویاباتاثیر می پذیرند .
نقش ارتفاعات براقلیم استان
باتوجه به اینکه استان اردبیل دارای 3/2 بافت کوهستانی با ارتفاع متوسط 3700 متر از سطح دریا می باشد و سبلان نگین تابنا کی بربلندای استان با ارتفاع 4811 متر واقع شده است بطوریکه غیرازآن کوههای طالش وقوشه داغ در غرب کوه سبلان و بزغوش درجنوب و جنوب غربی سبلان باارتفاع متوسط 2200 مترویارشته کوه پلنگان درحوالی دریاچه نئوروقله آق داغ باارتفاع 3322 متردراستان واقع گردیده اند . سبب شده که اقلیم استان اردبیل تحت تاثیر ارتفاعات از ویژگیهای خاص برخوردارشود واین استان درشمار یکی از سردترین استانهای کشور قرار گیرد ورژیم بارندگی ودمایی آن در حد وسیعی تحت تاثیر ارتفاعات بوده که غالبا"با برف پوشیده می باشند .
نقش منابع رطوبتی
استان اردبیل دارای رودخانه های ارس ،قره سو،بالخلی چای و دریاچه های نئوروشورابیل می باشد که در شکل گیری اقلیم نقش قابل توجهی دارد و منبع رطوبتی دریای خزر بر رژیم های اقلیمی آن بطور شاخص اثر میگذارد .
تاثیر عرض جغرافیائی
عرض جغرافیایی نیز جزءعوامل اصلی موثر بر شکل گیری اقلیم میباشد . استان اردبیل یکی از استانهایی است که دارای گستره وسیع شمالی – جنوبی است که نزدیک به 3 درجه عرض جغرافیایی اختلاف دارند که این اختلاف موجب گردیده است برشرایط جغرافیایی و آب و هوائی استان تاثیر بگذارد و رژیم دمائی و اقلیمی متفاوتی را بوجود آورد .
نقش پوشش گیاهی و کشاورزی در اقلیم استان
استان اردبیل از پوشش مرتعی مناسبی در بسیاری از مناطق برخوردار میباشد وجود جنگلهای استان در شمال و شرق اردبیل و ارتفاعات طالش واقع در استان تاثیرات قابل ملاحظه ای براستان پدید می آورند و به عنوان عوامل فرعی تاثیر گذار بر رژیم آب و هوائی می باشد .
تاثیر توده های هوا و سیستم های هواشناسی
توده های هوا به حجم بزرگی از هوا با خصوصیات فیزیکی خاص اطلاق می گردد ،توده های هوا به دلیل قرار گرفتن در روی یک ناحیه وسیع به دلیل عبور آرام از یک منطقه بتدریج خصوصیات فیزیکی ناحیه از قبیل دما و رطوبت را به خود میگیرد .
منابع اصلی شکل گیری توده های هوا
یک توده هوا به حجم عظیمی از هوا گفته می شود که وقتی به صورت افقی در داخل آن حرکت کنیم دارای خصوصیات فیزیکی مشابه در طول مسیر باشد ،یک توده هوا ممکن است سطحی بیشتر از هزاران کیلومتر مربع را بپوشاند مثلا" توده هوای بزرگ زمستانی بیشتر از نصف قاره آمریکا را می پوشاند .
دسته بندی توده های هوا :
توده های هوا براساس منابع شکل گیری و اهمیت به سه گروه اصلی توده های قطبی ،توده هوای عرض های میانی و توده هوای حاره ای که هرگز براساس منبع شکل گیری توده هوا به توده هوای دریایی وخشکی تقسیم می شوندونیز دو توده هوای دیگر توده هوای کلاهک قطبی واستوایی می باشند . توده هوایی که روی اقیانوسها شکل می گیرند دارای رطوبت بیشتری هستند .
توده هواهائی که استان را تحت تاثیر قرار می دهند
در فصل بهار و تابستان بیشتر جریانات عرضهای میانی و جنب حاره ای در استان اردبیل فعال هستند به طوریکه بیشتر ین میزان بارندگی استان در اثر نفوذ جریانات ناپایدار عرضهای میانی پس از تقویت درروی دریای مدیترانه و کسب رطوبت کافی میباشد . بارندگی های اصلی اردبیل در فصل بهار و تابستان بیشتر در اثر فعالیت عبور فعالیت عبور جریانات عرضهای میانی و کم فشار سودانی میباشد کم فشار سودانی که در حین فعالیت از روی شرق مدیترانه در فصل بهار و تابستان این سیتم در حال دینامیکی و حرکت روبه شمال شرق باعث بارندگی در حاشیه غربی کوههای زاگرس گردیده و به علت از دست دادن رطوبت خود به صورت باد نسبتا"گرم در استان اردبیل جریان پیدا می کند . زمانی که جریان عرضهای میانی تا غرب مدیترانه گسترش پیدا کرده باشد هوای سردی از حاشیه جنوبی اقیانوس اطلس شمالی بخصوص مجمع الجزایر آزور ودر پشت این سیستم قرار میگیرد و به دنبال جریانات گرم منطقه را تحت تاثیر قرار میدهد و معمولا"با بارندگی های نسبتا"خوب توام با رعد و برق در بهار و تابستان ودر زمستان باعث بارش برف سنگین در استان میگردد.
جریانات موثر در فصول پائیز و زمستان بیشتر شمالی و شمال غربی هستند به طوریکه :
الف – در فصل زمستان ریزش هوای بسیار سردسیری افت شدید دما وبارش برف در استان اردبیل را به همراه دارد زمانیکه کم فشارهای عرضهای پائین در حین نفوذ به فلات ایران از توسعه و گسترش خوبی برخوردار باشند و تاعرضهای 40 درجه برسند،نفوذ هوای سردسیری وبرخورد آن با هوای نسبتا"گرم عرضهای میانی باعث تقویت ناپایداریها و بارندگیهای خوب در استان اردبیل میگردد . نفوذ مرکز فشار زیاد سیبری در فصل پائیز باعث افت قابل ملاحظه دما گردیده ودر بعضی سالها کاهش زودرس دما باعث وارد آوردن خسارات زیاد به محصولات کشاورزی و باغبانی میشود .
ب- توده هوای دیگری که در فصل زمستان براستان اردبیل تاثیر گزار است ،توده هوای شکل گرفته در روی مناطق پوشیده از برف کانادا است که به دوصورت در منطقه عمل می کند :نخست پس از عبور از روی کشورهای اسکاندیناوی و شمال اروپا با سیستم برفشار سیبری ادغام گردیده و از روی دریای سیاه وارد استان شده و باعث افت شدید درجه حرارت و بارندگی میگردد. دوم توده هوای شکل گرفته درروی مناطق جنوب شرقی کانادااست . که مرکز آن در روی مجمع الجزایر آزور قرار میگیرد .به دلیل کسب رطوبت از اقیانوس اطلس شمالی پس از عبور از روی اروپا ودریای مدیترانه از بخشهای شمال غربی کشور وارد شده و باعث بارندگیهای نسبتا"خوب در استان اردبیل میشود . کم فشارهای سودانی در مناطق مختلف استان اردبیل اثرات متفاوتی برجای می گذارند در شهرهای اردبیل و خلخال به صورت وزش بادگرم همراه با گرد وغبار ودر پارس آباد،مشگین شهر ،گرمی و بیله سواربصورت رگبارهای پراکنده همراه با رعد وبرق جریان پیدا می کند . کم فشارهای سودانی در استان اردبیل باعث بروز بیماریهای گوارشی ،جلدی و000 میگردد ،جریانات فوق پس از دست داده و به صورت هوای خشک و گرم از دامنه های جنوب شرقی سبلان سرازیر شده ودر رسیدن به شهر اردبیل باعث وزش باد جنوبی غربی بانام محلی گرمیچ دراین شهر میشود .
برای بررسی اقلیم منطقه شناخت عناصر اقلیمی ضروری می باشد که در ذیل به بررسی می گردد :
بارندگی
بارندگی یکی از مهمترین عامل تعیین کننده اقلیم و چرخه آب در منطقه می باشد واگر بخواهیم بارندگی را دریک عبارت بسیار ساده تعریف کنیم اصطلاحا"به کلیه نزولات جوی بارندگی گویند . باران و برف عمده ترین نزولات جوی منطقه بوده و برحسب مطالعاتی که انجام یافته بیانگر این است که حداکثر بارش منطقه با حداکثر رطوبت ارتباط مستقیم نداشته ودر مجموع ،میزان بارندگی به عوامل مختلفی مانند عامل صعود ؛کاهش دما؛وجود هسته های تراکم به مقدار لازم در هوا و منبع رطوبتی ،بستگی دارد . متوسط مجموع بارندگی سالانه محاسبه شده از ایستگاه های مورد مطالعه 9/333 میلیمتر است که مقدار بارندگی در مناطق شمالی استان نسبت به مناطق دیگر کمتر است . در جدول مجموع بارندگی ماهانه و سالانه و فصلی تهیه گردیده است . این جدول نشان می دهد که کم باران ترین ایستگاه مشیران با 2/209 میلیمتر و پرباران ترین آن 6/482 میلیمتر مربوط به ایستگاه سرعین است .با محاسبه میزان بارندگی فصلی و توزیع آن مشخص می شود که میانگین مکانی بارش بهاره استان 2/111 میلیمتر معادل 1/34 درصد بارش سالانه است و بیشترین بارش سالانه استان به غیر از ایستگاه پارس آباد و سرعین که در فصل پاییز و فیروز آباد وکلوراردبیل که در فصل زمستان اتفاق می افتد ،بقیه مناطق در فصل بهار روی می دهد . بنابراین پرباران ترین و کم باران ترین فصول سال به ترتیب بهار و تابستان است ؛که فصل تابستان با متوسط مجموع بارندگی 9/32 میلیمتر معادل 7/8 درصد از کل بارش استان دراین فصل اتفاق می افتد . میانگین سالانه بارندگی اردبیل 5/303 ،مشگین شهر 9/367 ،سرعین 6/482 ،مشیران 2/209 ،خلخال 6/375 ،وپارس آباد مغان 8/264 میلیمتر است .
دمای هوا
توزیع دمای هوا درسطح استان متناسب با توپوگرافی وسایر ویژگیهای طبیعی آن است نواحی پست واقع در دره رودخانه ارس و دشت مغان گرمترین وارتفاعات سبلان سردترین مناطق استان می باشند . میانگین سالانه دمای هوا دربین 9/7 تا2/15 تا 5/20 درجه سانتی گراد متغیر است و میانگین حداقل درجه حرارت دربین این ایستگاهها بین 5/1 تا7/9 درجه سانتی گراد متغیر می باشد ولی وجود درجه حرارتهای مطلق بین 5/38- درجه سانتی گراد تا44 درجه سانتی گراد به ترتیب در ایستگاههای فیروزآباد خلخال و مشیران است که حاکی از اختلاف شدید دمائی است . ود جدول زیر دمای سالانه تهیه گردیده است .
تعداد روزهای یخبندان
برحسب موقعیت و شرایط جغرافیایی مناطق و نواحی مختلف استان اردبیل ،تعداد روزهای یخبندان درسال بیشتر از مناطق جلگه ای ودشت های استان است ودر نقاط مرتفع برفگیر استان ،تعداد روزهای یخبندان به حدود 6 ماه درسال میرسد . برحسب آمار بلند مدت جوی تعداد روزهای یخبندان شهرستان اردبیل 128 روز و مشگین شهر 88 روز وپارس آباد 53 روز و مشیران 79 روز و خلخال 154 روز وسرعین 147روز و فیروزآباد 166 روز است .این آمار نشان میدهند که با افزایش ارتفاع از شمال استان به جنوب و نقاط مرتفع تعداد روزهای یخبندان افزایش می یابد ودر ارتفاعات بالای 2200 متر از سطح دریا جزواقلیم ارتفاعات فوقانی محسوب میشود .
توفان رعد وبرق
توفان رعدوبرق ازآن دسته پدیده های جوی است که رخدادآن ممکن است با خسارت مالی یا حتی تلفات جانی همراه باشد واصولا"وقوع این پدیده موجب ایجاد ترس و وحشت می شود در مرکز استان اردبیل در هرسال تقریبا"8تا 9 روز توام با توفان رعدوبرق است که فراوانی آن در ماههای اردیبهشت و خرداد که ماههای گذرفصل سرد به فصل گرم استان است ،بیشتر از سایر ماههای سال میباشد . در مشگین شهر تعداد روزهای توفانی درسال درحدود 6 روز در خلخال 13 روز در پارس آباد مغان 11 روز درسال است . در مشگین شهر ماههای بهار ،در خلخال اردیبهشت و خرداد ودر پارس آباد مغان هم اردیبهشت وخرداد بیشتر از سایر ماههای سال در معرض توفان رعد وبرق قرار می گیرند .
باد
جریان هوا همیشه از نقطه ای به نقطه دیگر درحال حرکت می باشد با حرکت این جریان که از سیستم فشار زیاد به طرف سیستم فشار کم میباشد بادرا تولید مینماید درهر منطقه دونوع باد یافت میشود که یکی بادهای محلی است ودیگری بادهای جبهاتی که با نفوذ جبهه به طرف منطقه شروع میشود .درحالت کلی بادهای عمومی استان عبارتنداز :بادشرقی :درفصول مختلف سال که به باد مه یابادخزری معروف است از طرف شرق به طرف غرب می وزد وحداکثر رطوبت دریای خزر رابا خود به مناطق مختلف می آورد وعلت آنرا میتوان اختلاف ارتفاع اردبیل ودریای خزررا ذکرنمود .
بادغربی :این باد نیز میتواند در فصول مختلف سال بوزد ودر اصطلاح محلی به بادگرمیچ معروف است ودر اثر عبورتوده هوای مدیترانه ای ودریای سیاه اتفاق می افتد و معروفترین باددرمنطقه بشمار می رود که سبب تبخیر وخشکاندن زمین کشاورزان می شود . باد غالب :علاوه بر بادهای ذکرشده بادهای دیگری نیز دراستان اردبیل مشاهده می شود که به نامهای مختلفی موسوم هستند ودر گلبادهای رسم شده مشخص میشود . جهت وزش بادغالب در شهرستان اردبیل طی ماهها ی دی وبهمن جنوب غربی که سرعت آن در دی ماه 7/9 ودر بهمن 1/9 متر برثانیه است ودر اسفند ماه با تغییر جهت از جنوب غربی به شرقی سرعت آن نیز کاهش یافته وبه 8/6 متر برثانیه می رسد . درتمام طول فصل بهار و تابستان و ماه اول پاییز جهت باد غالب در اردبیل ،شرقی و سرعت آن در فروردین ماه 1/7 ودر اردیبهشت 1/7 در خردادماه 2/7 در تیرماه 6/7 در مرداد1/7 درشهریور ومهر 6/6 متر برثانیه است . از ماه دوم پاییز جهت وزش بادهای غالب جنوب غربی شده که این جهت وزش درطول ماههای آذر ودی و بهمن تداوم می یابد . سرعت باد غالب درآبان ماه 9 ودر آذر ماه 6/8 متر برثانیه است . در اردبیل بیشترین سرعت باد غالب 7/9 متر برثانیه در دیماه وکمترین سرعت 6/6 متر برثانیه در ماههای شهریور ومهراست . وسرعت بادهای غالب بطور نسبی در فصول سردسال بیشتر از ماههای گرم سال میباشد . شدیدترین بادوزیده شده درطول دوره آماری بلندمدت اردبیل با جهت جنوب غربی و سرعت 34 متر بر ثانیه بوده است . بادهای غالب مشگین شهر که در جدول نشان داده شده است 9 ماه از سال جنوب غربی و سه ماه شمال غربی میباشد و سرعت باد غالب بین 2/4تا2/8 متربرثانیه درهرسال میباشد . وحداکثر سمت وسرعت باددرطول دوره آماری 29 متر برثانیه از سمت جنوب میباشد . بادهای غالب شهرستان خلخال 7 ماه غربی و 5 ماه شرقی میباشد که در بادغالب آن غربی باسرعت 3/4 متربرثانیه است وحداکثر سرعت باد اتفاق افتاده جنوب غربی با 24 متر بر ثانیه است درپارس آباد باد غالب شرقی با 5 متر بر ثانیه است وحداکثر سمت و سرعت اتفاق افتاده جنوب شرقی با 23 متر بر ثانیه است که درسال 1989 اتفاق افتاده است .
طبقه بندی اقلیمی استان :موقعیت خاص جغرافیایی استان اردبیل سبب گردیده است که این استان در فصلهای سرد سال تحت تاثیر توده هواهای مهاجر از شمال ،شمال غرب وغربی قرار گیرد . در فصل های تابستان نیز گاهی سیستم های هواشناسی کم فشارباران زائی تاثیر گذاشته وبارندگیهای تابستانه را دراین مناطق نازل می گردد .بخشهایی از استان تحت تاثیر اقلیم خزری قرارداشته و دریای خزر درشرق استان برشرایط دمائی و رطوبتی آن اثر می کند و موجب تعدیل این عوامل جوی می شود . با عنایت به اینکه استان از دو بخش کوهستانی سرد وجلگه ای معتدل تشکیل شده و به تبع تنوعات طبیعی و جغرافیایی ،دارای تنوعات اقلیمی قابل توجه است . اما ویژگی سردی که ناشی از هجوم توده های هوای سرد شمالی ،ارتفاع و عرض جغرافیایی است . صفت مشترک اقلیم های گوناگون استان گردیده وحتی در پست ترین نقاط استان که طبیعتا"دارای اقلیم معتدل هستند . بطور متوسط در حدود 61 روز ازسال دارای شرایط یخبندان بوده وسردی هوابرتمامی استان و کلیه اقلیمها کم و بیش تاثیر می گذارد .براساس طبقه بندی اقلیمی دمارتن محاسبه رابطه آن بین ایستگاه های مختلف استان نوع اقالیم موجود به شرح جدول زیر مشخص شده است .
نام ایستگاه نوع اقالیم نوع منطقه
اردبیل نیمه خشک استپی
پارس آباد نیمه خشک استپی
خلخال نیمه مرطوب معتدل جنگلی
فیروزآباد نیمه خشک استپی
سرعین نیمه مرطوب معتدل جنگلی
مشیران خشک بیابانی
نمین مرزبین خشک ونیمه مرطوب مرزبین استپی ومعتدل جنگلی
نیر نیمه خشک استپی
جدول پارامترهای مربوط به طبقه بندی آمبرژه استان اردبیل
نام ایستگاه نوع اقلیم
اردبیل نیمه خشک سرد
پارس آباد نیمه خشک معتدل
خلخال ارتفاعات فوقانی
سرعین ارتفاعات فوقانی
مشیران خشک سرد
نمین نیمه مرطوب سرد
نیر نیمه مرطوب سرد
شناخت تاریخی شهر
موسی خورن مورخ ارمنی که در قرن چهارم میلادی زندگی می کرده فهرستی که در ارتباط سازمان سیاسی ساسانیان مورد مطالعه قرار می دهد ایران را شامل چهار استان (پاذکس )می داند و مرکز استان باختر که مناطق آذربایجان واران و ارمنستان و قسمتی از ولایات جنوب و غربی و سواحل خزر را درسلطه داشته از شهر اردبیل بعنوان مرکز این استان بزرگ نام می برد .
صاحب کتاب روضه الصفا تاریخ اردبیل را منسوب به دوره پادشاهان کیانی می داند ودر آن دژی را بنام «بهمن دز»نام می برد که تصرف آن به دو شاهزاده کیانی بنامهای فریبرزو گودرزمحول می گردد.
نویسنده کتاب «حدودالعالم »اردبیل را واژه ای اوستایی دانسته که از ترکیب دو کلمه «آرتا»- مقدس و «ویل »- شهر – به معنی شهر مقدس تشکیل شده است . بسیاری از مورخان اسلامی نیز بنای شهر را به فیروزشاه ساسانی (489- 457م)نسبت میدهند وآن را «باذان پیروز »نامیده اند .
درزمان حمله اعراب به ایران و به ویژه هنگام فتح آذربایجان ،بیشترین تلاش آنان متوجه مرکز آن یعنی اردبیل بود . هنگام فتح ایران به دست اعراب – سال 22 هجری – اردبیل بزرگ ترین شهر آذربایجان بود که به دست سپاهیان اسلام افتاد . این شهر در زمان خلفای بنی امیه (41- 33 ه- ق )مرکز ایالت آذربایجان بود.
درآغاز قرن 19 میلادی ،عباس میرزا نایب السلطنه قاجار ،مرکز ستاد سپاهیان خود رادراردبیل قرار داد وبه کمک افسران فرانسوی قلعه ای دربرابر قوای مهاجم روس بناکرد که بعدها تبدیل به زندان شد وآن را «نارین قلعه »نامیده اند . قدیمی ترین نقشه ای که مربوط به شهر اردبیل است در سال 1637 میلادی توسط آدام اولئاریوس تهیه گردیده است . این نقشه دورنمایی از شهر را بصورت پرسپکتیو نشان میدهد . نقشه دیگری نیز در سال 1981 میلادی توسط دابرین تهیه شد که همانند نقشه قبلی رسم شده است . بعدها توسط مهندسین درسال 1827 میلادی نقشه دقیق تری از شهر اردبیل تهیه گردید که بسیاری از بناهای مهم وآثار ارزشمند شهر درآن دیده میشود .
بعضی از نویسندگان شهر اردبیل را از بناهای اردبیل بن ارس بن المطی یونان بن عامر بن شالخ ارفشحدبن سالم بن نوح (ع) می دانند و به همین جهت این شهر را اردبیل نامیده اند .
وضعیت اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی استان وشهر
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375 استان اردبیل دارای 11 /168 /1 نفر جمعیت میباشد که تعداد 448/568 نفرآن در مناطق شهری و596916 نفر در مناطق روستایی سکونت دارند و2647 نفر دیگر غیر ساکن که شامل عشایر کوچ روورمه گردان هستند . به استناد معین سرشماری بیشترین تعداد جهت استان با 563477 نفر در شهرستان اردبیل و کمترین آنها با 59584 نفر در شهرستان گرمی ساکن هستند . یعنی دو شهرستان به ترتیب بیشترین و کمترین جمعیت شهری را به خود اختصاص داده اند . به این ترتیب 5/59 درصد جمعیت شهرستان اردبیل و 6/23 درصد جمعیت شهرستان گرمی را جمعیت شهرنشین تشکیل میدهند .
وبازبراساس همین سرشماری در حدود 35 درصد از کل جمعیت استان فعال میباشد . بررسی آمار شاغلان در بخش های عمده اقتصادی استان نشان میدهد که از کل شاغلان استان 40 درصد دربخش کشاورزی ،8/22 درصد در بخش صنعت و 2/37 درصد دربخش خدمات سرگرم کارهستند .
زبان :زبان ترکی آذری زبان مادری مردم این منطقه است . البته ساکنان برخی از روستاهای نمین و شهرستان خلخال به گویش های طالشی وتاتی نیز سخن می گویند .
دین :دین رسمی مردم استان اسلام و مذهب آنان شیعه جعفری است . شهر اردبیل خاستگاه تشیع است که به عنوان مذهب رسمی ایرانیان به شمار می رود . منطقه دارای بافت فرهنگی سنتی است که مذهب عمده ترین و قوی ترین عنصر آن است . مردم استان اردبیل علاقه شدیدی به مبانی اسلام و تشیع دارند .
موسیقی منطقه :موسیقی بومی منطقه هم در گذشته و هم امروزه در وجود «عاشیق ها »خلاصه میشود . عاشیق ها هنرمندانی هستند با کوله باری از غم ها و شادی ها که بطور خود ساخته از میان محرومان و ستمدیدگان جامعه برخاسته اند و نیازها و دردهای خویش و تبار خود را با نوای دلنشین «ساز»ودر قالب ترانه های اصیل و دلپذیر در مجالس ،عروسی ها و قهوه خانه ها ترنم می کنند .
صنایع دستی :صنایع دستی دراستان با همه نارسایی ها و بی توجهی هایی که درطول سالیان گذشته شاهدآن بوده هنوز هم به صورت ناشناخته ولیزیبا زینت بخش کانونهای فرهنگی ومسکونی بسیاری از کشورهای جهان است . انواع فرش ،مسند،شال ،ورنی ،گلیم ،جاجیم ،اشیاءسفالی ،چوبی وفلزی و000 هنرمندانه هماره با نقش و نگارهای زیبا دراستان اردبیل جان می گیرند وهنر دستی و ارزشمند این منطقه را به نمایش می گذارند .فرش اردبیل در مجموعه فرشهای نفیس آذربایجان مهم ترین صنعتی است که تعداد بسیاری از هنرمندان استان اردبیل به آن می پردازند .آمارهای رسمی حاکی از آن است که بیش از ده هزار نفر از اهالی استان در صنعت فرشبافی اشتغال دارند . نقشه شکسته و اسلیمی زمینه فرشهای تولید فرشبافان اردبیلی را تشکیل می دهد.
بافت شهری :
گسترش بافت شهری به استناد عکسها و نقشه های هوایی :
بافت شهری اردبیل بصورت تار عنکبوتی بوده فضاهای شهری و معماری درآن در حول یک هسته مرکزی گسترش یافته اند . این بافت ها همانند اکثر شهرهای تاریخی ایران زمین پیرامون قطبهای مهم شهری نظیری بازار ،مسجد جامع و حمام شکل گرفته فرم ارگانیک و طبیعی فعلی را بوجودآورده اند. در چنین بافتهایی فضاهایی مانند بازار ،مسجدجامع ،حمام و000 هسته اولیه و اصلی شهر را تشکیل میدهند مانند بافت قدیم شهرهای اصفهان ،کاشان ،اردبیل و000
شکل گیری محلات
درحال حاضر بافت قدیمی شهر اردبیل از شش محله قدیمی بنام محلات ششگانه تشکیل یافته است که عبارتند از:1- محله اوچدکان 2- محله پیر عبدالملک 3- محله طوی 4- محله گازران (اونچی میدان )5- محله سرچشمه 6- محله عالی قاپو (دروازه ).
جایگاه بنا دربافت شهری
مسجد جمعه اردبیل که باقیمانده ای از یک مسجد عظیم وکم نظیر می باشد دربین محله های پیر شمس الدین و عبدا000 شاه قرار گرفته است .
این مسجد در قسمت شمال شرقی شهر واقع شده و بلندترین بنای کنونی شهر بشمار می رود . جائی که مسجد درآن ساخته شده ،محل مرتفع و تپه مانندی است که کف کوچه های مجاور از کف شبستان آن بالغ برهشت متر می باشد .
مسجد جمعه به همراه دوبنای ارزشمند و باشکوه دیگر یعنی مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و مجموعه بازارتاریخی اردبیلی سه قطب مهم بافت کهن بیش از 90 هکتاری شهر اردبیل را تشکیل می دهند .
همچنین به روایت دیگر مسجد جمعه برروی تپه مصنوعی با ارتفاع تقریبی پنج متر که در شمال شرقی شهر کنونی اردبیل واقع شده ،قرار گرفته است .این بلندی تپه طبیعی نبوده و لذا مردم آن را جای آتشکده قدیمی دانسته و دراین باره نسل واقع شده ،قرار گرفته است . این بلندی تپه طبیعی نبوده و لذا مردم آن راجای آتشکده قدیمی دانسته و دراین باره نسل اندر نسل نیز مطالبی را نقل می کنند . راهی که به این تپه کوچک میرسد به یکی از پرجمعیت ترین محله های قدیمی منتهی می شود . در اطراف این بنا ،مقبره های متعددی قرار گرفته است . محلی که مسجد جمعه درآن واقع شده از دوران ساسانی تا اوایل دوره صفویه هسته مرکزی شهر بوده چراکه درآن مکان در دوران ساسانی آتشکده ای بود که در ادوار اسلامی نیز مسجد جامع شهر برروی بقایای آن ساخته شد. آنچه از نوشته ها و روایات بدست می آید ،اولین مسجد شهر اردبیل درسال 35 یا 36 هجری قمری توسط اشعث بن القیس الکندی برروی آتشکده دوران ساسانی بنا گردید . در جغرافیای تاریخی لسترنج صفحه 180 آمده است که در قرن چهارم هجری قمری بازار اردبیل چهارراسته داشته و مسجد دروسط این بازار واقع بود ،المقدسی مولف احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم هم که قبل از سال 375 هجری قمری کتاب خود را نوشته گفته است :
«بازار اردبیل به شکل صلیب است . چهار دردارد ومسجد جمعه وسط صلیب قرار گرفته است .»
پس به احتمال قوی پس از بنای مسجد ،دراین محل بازار شهر نیز درچهارطرف مسجد بناشده و هسته مرکزی شهر شکل یافته است .
با مراجعه به تاریخ در می یابیم که شهر اردبیل تا حمله مغول شهرآباد وپرجمعیتی بوده ودرسال 617 هجری قمری در اثر حمله مغول خراب و ویران گردیده است . البته قبل از حمله مغول ها ،گرجی ها نیز در قرن هشتم هجری قمری به این شهر حمله کرده خرابی بسیاری درشهر بوجودآورند وبا وحشیگری وقساوت بی منتها به قتل وکشتار پرداختند .بسیاری از بناها و مساجد را ویران ساختند .حتی درب مسجد جمعه را که بسیار زیبا و گرانبها بود و صنعت زیادی درآن بکار رفته بود از جا کنده وبرگردونه گذاشته به تفلیس بردند وبردرگاه کلیسای آن شهر نصب کردند . با وجود تمام این حملات و جنگلها و زلزله ای که باعث خرابی مسجد گردید (قرن هفتم و هشتم هجری قمری )هسته مرکزی شهر تا دوره صفویه هیچ تغییری نکرده چراکه مسجد قدیمی دیگری درشهر وجودنداشت واین مسجد تا اوایل دوره صفویه معمور وآباد بوده است پس از حمله مغولان درسال 678 هجری قمری وویرانی مسجد اولیه مسجد دیگری برروی ویرانه های آن ساخته شد و هسته مرکزی شهر همچنان برجای خود باقی ماند . تااینکه دردوران صفویه ،موقعی که خاندان صفوی محله دروازه (عالی قاپو)را به عنوان اقامتگاه خود برگزیدند ،هسته مرکزی شهر نیز از مسجد جمعه به محله بازار فعلی تغییر مکان داد.
دسترسی های مسجد
دسترسی به محوطه این بنا از طریق خیابانی که درسال 1357 خورشیدی توسط شهرداری در امتداد خیابان سیمتری طالقانی اجراشد امکان پذیر است . خیابان مزبور در واقع امتداد خیابان سی متری طالقانی و پیر عبدالملک از طرف خیابان غربی بطرف مخالف می باشد . پس از رسیدن به این خیابان از جهت جنوب مسجد وارد کوچه ای می شویم که پس از چند متر راه آسفالت به یک راه خالی می رسیم که از جنوب غربی مسجد تاشمال و شمال شرقی امتداد دارد . همچنین در جهت شمال شرقی پله هایی وجود دارد که دسترسی به مسجد راراحت تر می نماید .ولی احداث همین پله ها و خیابان در اطراف مسجد لطمات وآسیب های زیادی را برپیکر مسجد و محوطه اطراف آن وارد آورده است .
قبل از سال 1357 خورشیدی تپه مورد بحث در وسط محلات اطراف قرار گرفته بود و دسترسی به مسجد از طریق کوچه های اطراف امکان پذیر بود ،درب ورودی مسجد نیز در ضلع شمالی بنا واقع شده است .
تاریخچه احداث بنا :
مسجد جمعه اردبیل در بعضی از نسخه ها و کتابها بنام مسجد جامع نیز ازآن یادشده ،بازمانده مسجد عظیم و گسترده و کم نظیری است که در دوره های مختلف اسلامی به خصوص دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی معمور و آبادبوده است . اینکه از چه تاریخی مسجد روی آثار ماقبل اسلام بناشده اطلاعی در دست نیست ،ولی کاوشهایی که هیئت باستان شناسی ایرانی درآن انجام داده ردپای مسجد قرون اولیه اسلامی را به وضوح درآن تشخیص داده است . مسجد دوره سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده تر ووسیع تر از بنای مکعبی فعلی بوده و بنای سرپای موجود صرفا"گنبدخانه وایوان مسجد بزرگ را تشکیل می داده است .
آثار بدست آمده از بنای اولیه برروی تپه باستانی مسجد جمعه شامل بقایای ستونها و پایه های آجری قطوری می باشد .ابعاد این پایه ها بطور متوسط 20/1 متربوده ودر قسمت های جنوبی و شمالی تپه که دارای 150 مترطول و 75 متر عرض می باشد پراکنده شده اند .این پایه ها ی آجری نشانگر وجود تالار عظیم و گسترده مستطیل شکلی درزیربنای فعلی می باشد .
تک مناره استوانه ای شکل آجری آن از یادگار های زمان سلجوقی است . بطوریکه بیان شده مسجد جمعه اردبیل از بناهای کم نظیر ادوار اسلامی ایران است که آخرین بار در دوره ایلخانی مرمت و تعمیر شده است .
مقدسی از قلعه ها ،استحکامات و بازارهای اردبیل صحبت می کند که مرکب از چهار گذرگاه یا مسیر بوده اند . درتقاطع این گذرگاهها مسجد جمعه قرار داشت .(مرکزشهر )درخارج از شهر حومه بسیار وسیعی مشاهده میشد . درسال 617 اردبیل با تهاجم مغولان غارت شد و ویرانه گشت .
روایت دیگری ساخت این شهر را به فیروزشاه نسبت داده است (درسالهای 458-457 میلادی ).
باتوجه به محله های رهاشده که درشمال مسجد قرار دارند بنظر می رسد که گفته مقدسی بر روایت های محلی اعتبار می بخشد . در حقیقت این روایت ها با مطالعه بنای مسجد بیشتر به اثبات می رسند .اما راجع به ویرانی سال 617 هجری قمری روایت دیگری وجود دارد . ابوالاون اردبیل را درسال 617 هجری قمری دیده است .پس از عبور وی از این شهر بود که تاتارها به آن جا حمله کردند وپشت سرخود یک شهر ویران که تقریبا"به بیابان مبدل شده بود چیزی برجای نگذاشتند. بعدازاین تاریخ مسجد اردبیل بازسازی شد. آدام الئاریوس (جهانگرد آلمانی )- 1637 میلادی – پس از برشمردن مسجدهای این شهر چنین توصیف می نماید :
"بزرگترین مسجد در بین این مساجد ،مسجد آدینه (جمعه )برروی یک تپه کوچک واقع شده است این مسجد دارای مناره ویژه ای است که گرد و مرتفع است . در نزدیکی این مسجد چاهی وجود دارد که توسط رئیس عدلیه ساروخورچ شاه که بعدها محمدرضا نامیده شد ،ساخته شده است وی آب را از کوهی که درهزار متری جنوب غربی شهر قرار داشت به وسیله کانال های زیرزمینی تهیه می کرد .کسانی که می خواستند برای عبادت به مسجد بروند ازآب این چاه استفاده می کردند .
ازموارد توصیف شده فوق به سه مورد مهم می توان اشاره نمود . مناره ویژه و مرتفع ،طرز واقع شدن بنا روی زمین و مکان وضو. در پنجم اکتبر سال 1703 میلادی سیاحی بنام لوبرن از اردبیل عبور کرد وی دریادداشتی می گوید :
"این مسجد درشرق شهر بررویارتفاع کوچکی واقع شدهو به قسمت های متعددی تقسیم شده است که درآن جا به عبادت می پردازند . قسمت اصلی آن که نسبتا"بزرگ ومدوراست زیر گنبدی واقع شده ،این گنبد نیز برروی دیوار گرد و تقریبا"کوتاه قرار گرفته است .روبروی این مسجد نیز چشمه ای وجوددارد".
لوبرن دراین یادداشت هیچگونه اشاره ای به وجود مناره مسجد نمی نماید . احتمالا"این مناره قبل ازآن زمان ازبین رفته بود .بعدها ژدومورگان سفری اجمالی به اردبیل داشته دو نقشه از این مسجد ارائه داد . که البته دارای ایراد می باشد .دریکی از این نقشه ها مناره مسجد بجای مقبره سلطان احمد سیاهپوش معرفی شده است ودر دیگری زاویه دید مسجد از سمت جنوب غربی بجای ویرانه کاخ سلطان عثمان خان که درسال 942 هجری قمری ساخته شده معرفی شده است . وانگهی ف .سارپس از ذکر نقل قول ازآدام اولئار یوس که قبلا"ذکرشد به خطای ژ.دومورگان اشاره نمود و این تفسیر را به اجمال اضافه می نماید :
«در تصویر ارائه شده از سوی آدام اولئاریوس این بناقبل از تخریب مشاهده می شود .درآن جا منظره مسجد دقیقا"منطبق برواقعیت هایی است که می توان از ظاهرفعلی مسجد استنباط نمود »
همین مولف تصویری راازبنای مسجد ارائه می دهد که منطبق برنظر دومورگان است . اما درطرح وی مناره مسجد اشتباه ترسیم شده است . درواقع مناره کوچک و مربعی شکل نشان داده شده و به صورت یک چهارگوش زاویه داراست .
ف. سارموارد قابل توجهی را اضافه نمود :
«گنبدمثل شکل مدور و نوک تیزی بنظر می رسد . لبه هایی که اطراف پایه ستون را دربرگرفته اند این فرضیه را که ساختمان بنا متعلق به بعد از نیمه دوم قرن چهاردهم میلادی است ،تثبیت می نماید 000 »
از نقل قول هایی که شد می توان موارد زیر را نتیجه گرفت :
1- وجود مسجدی قدیمی در اردبیل .
2- مقایسه دقیق آن با ساختمان بنایی که دراینجا معرفی شده .
3- تخریب قسمتی ازآن درسال 617 هجری قمری وسپس بازسازی آن .
بررسی های بعمل آمده نشان میدهد که قبل از سال 617 هجری قمری این مسجد دارای ایوان عریضی بوده که مشرف به بیرون بوده و تالار گنبددار سرپوشیده ای نیز داشته است . درواقع اولین آرایش موجود در دیوارهای ایوان و نیز در راهروهای کوچک تالار بزرگ نمایان شده است . این تزئینات برجسته نسبتا"ضخیم دربندها و اتصالات ساختمانی بکار رفته است که به شکل گل وبوته است . درحقیقت این شیوه معماری همان اسلوب شناخته شده سلجوقیان است که در بناهای متعددی بکاررفته است .می توان این راسبک به نیمه دوم قرن پنجم ویا کمی بعد یعنی شروع قرن ششم هجری قمری نسبت داد .
دراین عصر ایوان به وسیله سقفی گنبددار پوشیده شده بود . محل عبادت دارای گنبد کوتاهی بود وروی پایه بنا که قبلا"به ـن اشاره شد قرار گرفته بود . دراین پایه راهرو کوچک گنبدداری ساخته شده بود .سرستونهای این گنبد سنگ بودند .دردیواره این راهروها پنجره های کوچکی قرار داشتند که روشنایی را به داخل مسجد هدایت می کردند. دراین طرح طاق ایوان تا نصف ارتفاع گنبد بالا آمده و قسمتی ازآن را پوشانده است .
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 58 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله اقلیم وشهر(استان اردبیل )-(باد،رطوبت ،حررات و000 )