کتاب مجموعه زبان و ادبیات فارسی عروض و قافیه
عروض
دانشی است که وزن ها و بحرهای شعر را بررسی میکند. عروض همچون ترازویی است که وزن شعر با آن سنجیده
میشود. برای عروض چند وجه نام گذاری یاد شده است که مهمترین آن ازین قرار است:
این دانش را عروض گفته اند زیرا معروض علیه شعر است و شعر را بر آن عرضه میکنند تا موزون را از ناموزون تشخیص
دهند.
از آنجا که واپسین بخش مصراع نخست یک بیت عروض نام دارد و با مشخص شدن آن، وزن شعر قوام مییابد و مشخص
میشود، از باب تسمیهی کل بر جزء، دانش مورد نظر را عروض نامیده اند.
خلیل احمد، واضع علم عروض، این دانش را در شهر مکه بنیاد نهاد؛ از آنجا که عروض نام دیگر مکه است، نام علم مورد
نظر را هم عروض گذاشته . اند
به هر روی، وجه نام گذاری این دانش برای ما اهمیتی ندارد و ما با چگونگی آن سر و کار داریم نه با نام آن. در همین جا
گفتنی ست که یکی از آفتهای دانش عروض، انبوه نام گذاریهای بیهوده و پیچیدهی آن است که هم کار آموزش را دشوار
میکند و هم ذهن آموزنده را از مباحث اصلی مربوط به وزن به سوی از بر کردن چند نام نابهنجار منحرف دمیساز .
برخی در انتقاد از عروض سنتی چنین : گفتهاند
« کدام دانشآموز یا دانشجو یا حتا دوستدار شعری است که عروض فارسی را کلاف سر در گمی نبیند و از مضایق
افاعیل و ازاحیف و تقسیم به ارکان به در آید و بر اسباب و علل آنها شناسایی علمی حاصل کند و اوزان اصلی و فرعی را
تمیز دهد و مهمتر از همه، پی ببرد که این کوتاه و بلند شمردنها و این قطع و وصل کردنها و این مفتعلن مفتعلن گفتنها
بر مبنای چه اصولی و چه ضوابطی صورت میگیرد و بر چگونگی و چرایی آنها آگاهی یابد تا لااقل آنها را بازی ناظمان یا
شوخی ادبی یا قراردادهای منعندی تلقی نکند؟» (نجفی، ص )148
به راستی این گفته ی درستی است و انتقاد بجایی را در بر دارد. در برابر عروض کهن باید موضع درستی را برگزید. راه
درست این نیست که آن را به یک باره کنار بگذاریم و بیهوده بینگاریم و همهی اصول و قواعدش را انکار کنیم و نادرست
بپنداریم. در برخورد با عروض کهن باید راه اصلاح و انتقاد را در پیش گرفت و کاستیهای آن را برطرف ساخت و از
سودمندیهایش بهره برد. اما غافل نباید بود که نخستین گام در این راه، شناخت درست آن است. با مسخره کردن
عروض و اعتراض به دشواریهای آن نمیتوان کاری از پیش برد و گرهی را گشود. به جای این که از عروض بهراسیم و یا
در پی انکارش برآییم، باید آن را به درستی بشناسیم و ساز و کارش را دریابیم و نقاط ضعف و قوتش را تشخیص دهیم تاعروض و قافیه «9»
هم مردهریگی بدین کهنی را به یکسو ننهیم و هم دانشی چنین با قابلیت را کاربردی نو ببخشیم و به اصطلاح، آن را به-
روز کنیم. در این راه، ساده کردن اهمیت بسیاری دارد. عروض برخلاف ظاهر پیچیده اش، ماهیتی ساده دارد. به گفت ی
نجفی«همیشه فرض بر این نهاده شده است که عروض فارسی پدیده ای فوقالعاده پیچیده و بغرنج است. این درست
نیست. اگر مطلبی پیچیده بنماید نخست بدین سبب است که آن را پیچیده پنداشتهاند. این نکته به خصوص درمورد
عروض صدق میکند، زیرا کسانی که به عروض پرداخته اند بی جهت آن را پیچانده اند...عروض قراردادی است بر روی
زبان و پیرو قوانین زبان. همهی قراردادها ساده اند، چه هنگام فراگرفتن و چه هنگام به کار بردن. پس اگر به حقیقت
شیوه ای که عروضیان در بررسی وزن شعر فارسی به کار برده اند آن را بی جهت پیچیده کرده باشد ناچار باید نتیجه
گرفت که عروض تا کنون روشی واقعا علمی نداشته است. اگر وزن شعر را بتوان به شیوهی سادهتری بررسی کرد میتوان
حکم کرد که علم عروض هنوز ناتوان است.»(نجفی، ص149).در برابر، از عروض سنتی دفاع هم شده است:
« عروض علمی ست که بر آن ستم رفته است. در یکصد سالهی اخیر گروهی بر آن تاخته و خرده ها گرف تهاند و چنین
نشان داده اند که عروض سنتی دانشی غامض و بغرنج و بی فایده است. این قضاوتهای شتابزده و غیر منصفانه در حالی
بوده است که ما از دیرباز علوم دیرفهم و مشکلتر از عروض بسیار داشتهایم که همه به پایمردی و همت علمای متقدم
خود قرار دهیم و به صرف این که دسته بندی ریزتری کرده ایم نتیجه ی کار خود را دقیقتر از شمارش خود نیمکتها بدانیم.
دسته بندی ریزتر همواره نتیجه ی دقیقتری را درپی نخواهد داشت. در مورد عروض هم وضعیتی همانند دیده میشود.
در روش سنتی کلام را به ریزترین اندازهی ممکن تتقسیم میکنند و به حروف ساکن و متحرک میرسند؛ در
حالی که نیازی بدین کار نیست و در وزن با هجاها سر و کار داریم نه با حرفها. تقسیم بندی عروض قدیم واقعی هم نیست چراکه آنچه انسان تلفظ میکند مجموعه ای ست از هجا ها نه حرفها. اگر گفتار تلفظ شدهی یک فرد را به حرفهای جدا جدا تجزیه کنیم، به چیزی دست مییابیم که درواقع، او تلفظ نکرده است؛ اما اگر گفتار کسی را در حد
هجاها تجزیه کنیم، کوچکترین بخشهایی را که او به راستی بر زبان آورده است به دست میآوریم. بنا بر این، دسته بندی عروض سنتی هم ناکارآمد است و هم بیهوده و به دور از واقعیت.
افزون بر آنچه گفته شد، اشکال دیگری هم بر روش سنتی وارد است و آن این که پس از پرداختن به حرفها واحدهای برساخته ای به نام سبب و فاصله را نیز معتبر میشمارد
عروض سنتی نمیتواند پاسخ خرسند کننده ای به پرسشهای گفته شده بدهد و در برابر چنین پرسشهایی کاری جز
توجیه کردن روش ناکارآمد خود نمیتواند کرد. با این همه، عروض کهن اصول و قواعدی دارد که بخشی از آنها منطقی مینماید و در میان آن میتوان نظم و ترتیبی یافت و بر پایه ی همان نظم و ترتیب به آموزش آن پرداخت.
نوع فایل:PDF
سایز:12.1mb
تعداد صفحه:213
کتاب مجموعه زبان و ادبیات فارسی عروض و قافیه
