یکی از مباحث جذّاب علمی، بررسی تحوّلات واژه هاست. پژوهش حاضر نیز بر آن است تا با مطالعه و بررسی کتب نظم از آغاز زبان فارسی تا پایان قرن چهارم هجری و براساس نظریات دستور نویسان بنام زبان و ادب فارسی تحوّلات آوایی، سازه ای و معنایی «و» را مشخص کند. بدین منظور و در راستای تحقق این هدف، علاوه بر کتب نظم دوره ی مورد مطالعه، از 26 کتاب مربوط به دستور زبان فارسی و 3 فرهنگ لغت بهره گرفته می شود تا تحوّلات «و» از دو دیدگاه (واج، حرف) مورد بررسی قرار گیرد. نتایج به دست آمده از این پژوهش حاوی این مطلب است که «و» در طول ادوار تاریخی دچار تحوّلاتی شده است ، تحوّلاتی همچون ، ابدال ، تخفیف و قلب که در این پژوهش به تشریح کامل هر یک از آن ها پرداخته می شود. در این تحوّلات ، شیوه ی محاوره ی بین مردم و نویسندگی و شعرگویی ، شاعران و نویسندگان نیز در قرون مختلف بی تأثیر نبوده است. در بعضی ادوار تاریخی، همچون دوره ی باستان تا میانه تحوّلات هر دو جنبه ی نوشتاری و آوایی «و» را شامل می شده است ، اما از دوره ی میانه به بعد تحوّلات بیشتر نمودآوایی «و» را نشان می دهند. در طی دوره های مختلف، بعضی از اشکال و کاربردها و معانی حرف «و» کاربرد بیشتری داشته اند و بعضی از معانی نیز کم کم از دایره ی زبان خارج گشته اند که ضمن این پژوهش به تشریح هر یک از آن ها جداگانه پرداخته می شود.
«و» و تحوّل آن در زبان فارسی از آغاز تا پایان قرن چهارم (بر پایه متون نظم)