. بیان مسئله
در سال های اخیر، با توجه به تلاش های بسیاری که در آموزش مفاهیم دینی در مدارس صورت گرفته و نیز فعّالیّت های بی وقفه ای که مربیان تربیتی برای آشنایی کودکان با مبانی دینی انجام داده اند ، تنها شاهد انبوه سازی مطالب ذهنی آنان به عنوان محفوظات هستیم و این آموزه های تعالی بخش که سبک زندگی و شیوه ی اعتقادات آینده ی فرد را می سازد ، اگر با بینش و بصیرت صحیح صورت نگیرد به مرور کمرنگ شده و یا در مواجهه فرد با زرق و برق های فرهنگ های بیگانه دچار سردرگمی و در نهایت حذف اعتقادات آنها می گردد . تغییرات برنامه های درسی در دوران ابتدایی و نگرش های جدید مسئولان آموزش و پرورش در تدوین کتب آموزشی ، حاکی از آن است که گام های مؤثری در این راه برداشته شده است ، اما هنوز نیاز به ارائه ی راهکارها و الگوهای آموزشی مناسب تر جهت انتقال آموزه های دینی خصوصاً نماز در مدارس هستیم.
تربیت دینی صحیح در طول دوران ابتدایی می تواند به عنوان یکی از مهم ترین عوامل جلوگیری از ناهنجاری های رفتاری و رشد اندیشه های دینی و تقویت باورهای اعتقادی در فرد باشد . هنگامی که از نهادینه شدن تربیت دینی صحبت به میان می آید ، منظور این است که کودکان به عنوان نسل فردا باید سیر زندگی و اهداف خود را در بستر نظام اعتقادی جامعه مشخص کنند . دکتر باهنر در این باره می نویسد : تجربیات موجود و تحقیقات انجام شده نشانگر آن است که مسأله آموزش دینی از وضعیت مطلوبی برخوردار نبوده و گاهی با تأثیرات معکوسی نیز همراه گردیده است . ( باهنر ، 1385 )
در سال های اخیر در میان نسل جـوان و نوجـوان ، نوعی تردید در همه ی باورها و خود باختگی
در برابر نئومدرنیسم دیده می شود . به گونه ای که اسلامی که در کلاس های دینی بیان می شود ،
نمی تواند پاسخگوی دانش آموزان و مشکلات آنها باشد . ( قائمی ، بی تا )
به نظر می رسد که دغدغه های فکری بسیاری از اندیشمندان اسلامی نیز همین موضوع باشد ، که
چگونه می توان با توجه به فرصت های استثنایی دوران تحصیل باورهای دینی و اعتقادات زیر بنایی مذهبی کودکان را در جهت تثبیت ایمان مذهبی آنها در آینده شکل داد . چون به وجود آوردن و شکل دادن یک بینش صحیح و ارتباط دادن ارزش های فرد با ارزش های دینی از طریق روش های خلاقانه می تواند در این امر مهم بسیار موثر و مفید واقع شود ، بنابراین پژوهش حاضر سعی دارد معلوم نماید که راهکارهای آموزش خلاق در آموزش مفاهیم دینی ( نماز ) به کودکان و نوجوانان و تعمیق باورهای دینی آنان ، چیست ؟ امیرالمؤمنین حضرت علی(ع ) در نهج البلاغه چنین می فرمایند :
" لا تقسیروا اولادکم علی آدابکم فانهم مخلوقون لزمان "
فرزندان خود را بر آن اساس که خود تربیت شده اید تربیت نکنید که اینان برای زمان غیر از زمان شما آفریده شده اند . ( به نقل از قائمی ) به وضوح می توان از این سخن مولای متقیان برداشت نمود ، که شرایط جدید نیاز به خلاقیت های جدید و شیوه های آموزشی جدید دارد . روان شناسان و جامعه شناسان عصر حاضر نیز حداقل براین نکته اتفاق نظر دارند ، که انتقال مفاهیم به نسل های جدید نیاز به روش های همخوان با اوضاع و شرایط جدید دارد و تنوع اطلاعاتی در جهان می تواند در صورت بد عمل کردن و تاکید بر شیوه های سنتی ، به سادگی مورد بی توجّهی نسل جدید قرار گرفته و تمام تلاش های ما را بی ثمر سازد .
2.1. اهمّیّت و ضرورت موضوع :
آموزش مفاهیم و اعمال مذهبی به عنوان اصول اولیه زندگی اجتماعی در جامعه اسلامی محسوب می گردد . جامعه ای که تمام ارکان آن از ابتدایی ترین نهادها تا پیچیده ترین بنیادهای آن ، وابسته به احکام اسلام و برگرفته از اعتقادات دینی شیعه می باشد ، باید در انتقال اصول به کودکان ، بهترین شیوه های کاربردی را به کار بندد . انتقال و آموزش رفتارهای مختلف به کودکان امری بسیار پیچیده و حساس است و یکی از موضوع های مهمی است که روان شناسان در آن اتفاق نظر ندارند . یادگیری امری پیچیده و در عین حال ساده می باشد . تئوری های مختلف یادگیری و روش های انتقال مفاهیم به کودکان دارای تنوع بسیاری است . از تئوری های یادگیری و پرسش و پاسخ گرفته تا شرطی ابزاری و شرطی کلاسیک تا روش های جدیدی که توسط تئوریسین های مختلف علوم انسانی ارائه شده است .
امروزه شناخت به عنوان یکی از مورد پسندترین و پرکاربردترین مفاهیم روان شناسی محسوب می گردد و بسیاری از روان شناسان عصر حاضر با ارائه ی الگوهای مختلف شناختی ، سعی در اثبات نظریات خود از دیدگاه های مختلف دارند . اهمیت شناخت در آموزش و پرورش و درک پدیده ها و را در سیستم های مختلف آموزش و پرورش به وجود آورده است .
در جامعه ای که ما در آن زندگی می کنیم ، اعمال و رفتارهای اجتماعی تا حدود زیادی متأثر از آموزه های مختلفی است که توسط رسانه های جمعی ارائه می گردد . اگر ما نتوانیم در مواجهه با این سیل اطلاعات مختلف ، اهداف و آرمان های اولیه و زیر بنایی خود را منتقل و تثبیت کنیم ، بدون شک در آینده ی نزدیک با بحرانی فراگیر روبه رو خواهیم گشت که در آن شرایط ، دیگر نمی توان با ابزارهای سنتی و ساده به جنگ آنها رفت. لازم است در ابتدای تشکیل و تکمیل مفاهیم و اصول زیر بنایی اعتقادی افراد ، ما نیز با درایت خاص ، روش های مؤثرتر و خلاقانه تری را به کار ببریم و نوع دیدگاه ها و نگرش های نوجوانمان را بر پایه ی اعتقادات دینی و ارزش های معنوی دین اسلام محکم و استوار سازیم .
تحولات صنعتی ، بنیاد زندگی بشر را تغییر داده و حتّی محیط خانوادگی را نیز متحوّل ساخته است . بنابراین نباید روش هایی را به کار ببریم که برای آموزش ما از آن استفاده شده است . اصول دین همیشه ثابت و بدون تغییر است . ( حلال محمد ، حلال الی یوم القیامه ) امّا در نحوه ی آموزش می توان از راه های جدیدی استفاده کرد . سفر حج واجب است ، اما ضرورتی ندارد که در حال حاضر نیز ، با اسب یا شتر انجام شود . ( قائمی ، بی تا )
اگر ما زمان شناسی و جریان شناسی را به عنوان یک اصل بپذیریم ، نباید شاهد این قضیه باشیم که در امر آموزش مفاهیم دینی به فرزندانمان از سایر ادیان و جوامع عقب تر هستیم . باید مبنای کاری ما بر این باشد که آموزش مفاهیم دینی را با شیوه های جدید که دارای جذابیت ، مقبولیت و سبب ایجاد رغبت کامل در فرد باشد ، ارائه دهیم و بین آموزه های دینی و زندگی پیوندهای ناگستنی برقرار نماییم .
نماز به عنوان ستون دین اسلام در میان مسلمانان از جایگاه خاصی برخوردار است و به عنوان نماد عینی و اعتقادی مسلمین محسوب می گردد . اگر ما بتوانیم مسیر آموزش صحیح نماز را در مدارس به نحوی پیش ببریم که فرد بدون تذکر و یا اجبار با بینش و اراده ی کامل آن را به جا آورده و ارزش های خود را به طور کامل وابسته به ارزش های دینی بداند ، می توانیم ادعا کنیم که توانسته ایم در انتقال این ارزش بنیادی به نسل های جدید موفق عمل کرده ایم و در ضمن وابستگی فرد به این فریضه ، می تواند جلوی بسیاری از ناملایمات و بزهکاری های فردی و گروهی را بگیرد .
3.1. اهداف تحقیق :
هدف اصلی این پژوهش شناخت راه ها واصول آموزش خلاق در آموزش مفاهیم دینی ( نماز ) می باشد . در راستای این هدف اصلی ، اهداف فرعی دیگری نیز مدّ نظر است که عبارتند از :
1 – شناخت جایگاه نظر در آموزش مفاهیم دینی ( نماز )
2 – نقش خلاقیت و آموزش خلاق در تعمیق باورهای دینی ( نماز )
3 – بصیرت دینی و شناسایی نقش آن در تعمیق باورهای دینی
4.1. سؤال های تحقیق :
با توجه به اهداف در نظر گرفته شده ، سوال های این تحقیق عبارتند از :
1 – به منظور آموزش مفاهیم دینی به دانش آموزان ( نماز ) چه راه هایی وجود دارد ؟
2 – چگونه می توانیم آموزشی خلاق را برای انتقال مفاهیم دینی طراحی کنیم ؟
3 – تفکر در آموزش مفاهیم دینی ( نماز ) از چه جایگاهی برخوردار است ؟
4 – اصولی که به مربیان پرورشی می تواند کمک کند تا آموزشی عمیق و پایدار داشته باشند ، چیست ؟
5.1. فرضیات تحقیق :
فرضیه ی اصلی این پژوهش آن است که آموزش های خلاق در تعمیق و تقویت باورهای دینی ( نماز ) مؤثر است .
در راستای این زمینه اساسی ، محقق فرضیه های دیگری نیز در ذهن دارد که عبارتند از:
1 – مربیان تربیتی در مدارس ابتدایی بیشتر به صورت های کلیشه ای سعی در آموزش باورهای دینی دارند .
2 – داشتن بصیرت و بینش دینی در تثبیت آموزه های دینی ( نماز ) نقش بسیار مهمی دارد .
3 – هر چه آموزش مفاهیم پایه ای دینی ( نماز ) ، بیشتر همراه با تفکر و انتخاب باشد ، تأثیر آن بیشتر است .
4 – هر چه هماهنگی بین انتظارات و نقش های دانش آموزان بیشتر باشد ، آموزش بهتر انجام می گیرد.
5 – هر چه آموزش با انتظارات و گرایش های دانش آموزان هماهنگی بیشتری داشته باشد ، آموزش با موفقیت بیشتری انجام می گیرد .
6.1. تعاریف نظری و عملیاتی تحقیق
آموزش خلاق :
آموزشی که بر اساس تفکر واگرا طراحی شده و هر کودک با توجه به داشتن یک جریان متفاوت که نیازها و گرایش های ویژه ای را دارا می باشد ، طراحی می گردد. البته توجه به همگرایی و یکسان دیدن برخی از خصوصیات کودکان نیز مد نظر است . ( www. Cheessta.com )
در این پژوهش منظور از آموزش خلاق عبارت است : از آموزش هایی که مبتنی بر اصول تدریس فعال توسط مربی ، با توجه به اهداف یادگیری باشد . آموزش خلاق را نمی توان یک بعدی و با الگویی خاص برای افراد مختلف در نظر گرفت . لذا در این طرح با توجّه به ویژگی های فرهنگی خاص هر طبقه و نیز تفاوت های فردی مشخصی که مربیان مشاهده می کنند ، می توانند فرآیندهای مختلفی را برای انتقال آموزش مورد نظر ، ارائه دهند . آموزش خلاق می تواند با بازی ، لذّت ، ترغیب و تشویق کودک ، آزادی اندیشه و مشارکت در امور مختلف همراه باشد و در مجموع می توان گفت که آموزش خلاق، به مربی خلاق که به اصول اعتقادی و روان شناسی اجتماعی آشنایی داشته و روش انتقال آموزش خود را در شرایط مختلف کلیشه ای و سنتی قرار ندهد ، نیاز دارد . (کردی ،1381 )
تفکر خلاق :
تفکر خلاق عبارتست از : فرایند درک مشکلات ، مسائل ، کمبود اطلاعات وعوامل جا افتاده ، حدس زدن وفرضیه ساختن در مورد این کمبودها ، ارزیابی و آزمودن فرضیه ها ، حدس ، اصلاح وارزیابی مجدد آن ها و بالاخره ارائه نتایج (تورنس ، 1988).
در این پژوهش منظوراز تفکر خلاق : قدرت واستعداد بالفعل رسیده کودک ، در تمییز و تشخیص فعل یا اعمالی که انجام می دهد ، است . به عبارتی نوعی توانایی در فرد به وجود آید ، که بهتر بتواند ، خوب و بد را تشخیص داده و عمل مورد نظر خود را با اراده و منطق صحیح بپذیرد .
تعمیق و تقویت باورهای دینی :
دکتر شریعتمداری در این خصوص می نویسد : یادگیری از طریق شرطی ، یک یادگیری سطحی است و با یادگیری از طریق بصیرت و فهم که بر محور تفکر قرار دارد ، قابل تلفیق نیست . پایه ی ادراک یادگیری تفکر است و فهم ادراکی هر چیز نتیجه تفکر در باره ی آن چیز است .
منظور از تعمیق باورهای دینی در این پژوهش ، به وجود آوردن رفتار مورد نظر ، به نحوی که جزء ارزش ها و باورهای فرد گردد و یادگیری و عمل دینی مورد نظر ؛ نه به خاطر تکرار آن ، بلکه به دلیل ارتباط داشتن آن با کل وجود و هدف های زندگی او عجین گردد . به عبارتی نگرش ، باور ، اعتقاد و ایمان فرد بر انجام آن تکلیف مورد نظر ، پایه ریزی می گردد .
بصیرت گرایی :
بصـیرت در حوزه ی یادگیری با آگاهی و شنـاخت صحیح آغاز و به گرایش عمیـق و پایـداری ختم می گردد . بصیرت ، مقدمه ی ایمان و عمل دینی و وجه تمایز انسان مؤمن با سایرین تلقی می گردد . در این دیدگاه رویکردی مد نظر است که به جای انبوه سازی مفاهیم دینی در ذهن دانش آموز ، به دنبال ایجاد شناخت و بصیرت دینی درآنان باشد . ( رحیمی ، 1382 )
دراین پژوهش ، بصیرت گرایی به معنای ، شناخت و آگاهی عالمانه از مفاهیم دینی است . به نحوی که عمل مورد نظر ( نماز ) کاملاً با آگاهی و شناخت انجام گیرد .
مفاهیم دینی :
در پژوهش حاضر منظور خاص ، آموزش و یادگیری نماز به عنوان مهم ترین فریضه ی دینی مسلمانان است .
کودکان :
در این پژوهش منظور کودکان 7 تا 11 ساله می باشند که دوره ی تحصیلی ابتدایی ، را پیش رو دارند.
مربیان تربیتی :
در این پژوهش به معلمانی که مسئولیت آموزش مسائل اعتقادی – دینی و نیز فعالیت های پرورشی درمدرسه را دارند ، مربیان تربیتی گفته می شود .
خلاقیت :
رونزولی (1986) خلاقیت را تولید محصول نو و مبتکرانه می داند که دربرهه ای از زمان برای خالق یا شخص دیگری رضایت بخش باشد . حتّی اگر این ایده یا محصول را قبلاً فرد دیگری کشف کرده باشد،یا آن را مبتکرانه محسوب نکنند،باز خلاقیت وجود دارد.دکتر افروز نیز خلاقیت را امری فردی که طی آن شخص با استفاده از تفکر واگرا فکری نو تولید و ارائه می دهد. (افروز ، 1373 )
در این پژوهش منظور محقق از خلاقیت کلیه ی راه ها و شیوه های نو و جدیدی است که مربیان را
بهتر بتواند در امر آموزش مفاهیم دینی موفق کند .
1،7 . محدودیت ها :
این تحقیق بر اساس شرایط و ویژگی های آموزش کودکان ابتدایی(دختر) در شهر تهران و امکانات موجود در این شهر انجام شده است و در شرایطی می توان نتایج آن را تعمیم داد که جامعه ی انتخابی شرایطی مشابه شرایط موجود در تحقیق را داشته باشند .
فصل دوم
پیشینه و سوابق
مربوط به تحقیق
1.2. مقدمه
نماز فریضه ای واجب است که اساس آن بر تربیت استوار است به طور مشهود امری اجتماعی محسوب می گردد . شکر به درگاه پروردگار و نیایش او از بنیادی ترین اصول تربیتی است که در هر دینی به وضوح می توان نحوه ی نیایش های مختلف را مشاهده نمود . اهمیت و حساسیت انجام فریضه نماز در دین مبین اسلام به حدی زیاد است که از آن به عنوان ستون دین یاد شده و لذا انتقال و آموزش صحیح این فریضه الهی به دانش آموزان می تواند فلسفه زیستن و آینده آنان را تحت الشعاع قرار دهد .
از دیدگاه جامعه شناسی ، نهاد دین به عنوان یکی از نهادهای اجتماعی در فرآیند اجتماعی شدن ، ارزش های مذهبی را در افراد درونی ساخته و باعث تطابق آن با فرهنگ جامعه می گردد . کودکان از سنین اولیه خود ، تحت تربیت و پرورش والدین در خانواده قرار دارند . برای تربیت فرزندان ، استنباط و روشن بینی والدین نسبت به تمایلات و علائق آنها الزامی است . ( شرقی ، 1372 ) در این دوره ارزش های مذهبی و هنجارهای دینی توسط اعضای خانواده به طور مستقیم یا غیر مستقیم به فرزندان منتقل می گردد . آنان با مشاهده ی والدین خود در حال انجام فرائض دینی ، کنجکاویشان برانگیخته می شود. مراسمی که در اعیاد مذهبی برگزار می گردد،نیز بر روی کودکان تأثیر می گذارد . در این سنین با توجّه به این که (من مفعولی) در کودکان نقش بیشتری بازی می کند ، آنان پذیرای هنجارها و نرم های مذهبی هستند . پس از خانواده ، مدرسه مهم ترین نهادی است که می تواند به لحاظ رفتارهای مذهبی بر روی کودکان تأثیر گذار باشد . با توجه به آنکه فرآیند اجتماعی شدن از خانواده شروع و در مراحل بعدی تکمیل می گردد ، وجود همسازی میان اهداف نهادهای مختلفی مثل مدرسه و خانواده در شکوفایی شخصیت مذهبی دانش آموزان نقش ویژه ای ایفا می کند . اگر میان عملکرد خانواده و مدرسه تعـارض وجود داشته باشد ، باعث سر درگمی و بلا تکلیفی کودکان گردیده و اعتقادات مذهبی او را تحت تأثیر قرار می دهد . با توجه به اهمیت دوران کودکی و نوجوانی در تکوین شخصیت فردی ، تثبیت ارزش های دینی در شخصیت او با همانند سازی هایی که در نقش های مختلف ایفا می کند ، درونی می گردد . لذّت تربیت صحیح در دوران کودکی می تواند مجموعه ای نظام یافته و شالوده بندی شده از نقش هایی که به آنها وابسته است را به وجود آورد .
در این فصل ، سوابق مربوط به موضوع آموزش های دینی وانتقال ارزش های بنیادی مذهبی در مدارس پرداخته شده است، که توسط مربیان تربیتی ارائه می گردد . هر چند گستره ی این موضوع به لحاظ نظری بسیار وسیع می باشد ، اما در این پژوهش سعی محقق بر آن است که به بررسی تحلیلی سوابق و موضوع هایی کاملاً مرتبط با راه ها واصول خلاقانه ای که به منظور آموزش مفاهیم دینی و تعمیق باورهای دینی در کودکان پس از جدا شدن ازخانواده وارتباط با نهاد مدرسه است ، پرداخته شود . در ضمن با توجّه به آن که پژوهش حاضر با روش کتابخانه ای و مصاحبه صورت گرفته ، اطلاعات پایه ای که در نهایت پاسخگوی سؤال های تحقیق می باشند در این فصل مورد کنکاش قرارگرفته است .
2.2. تاریخچه ی باورهای دینی
نیاز به پرستش و نیایش یکی از نیازهای اساسی و عمیقی است که در عمق روان بشر وجود دارد . در بررسی های تاریخی این موضوع به اثبات رسیده که پرستش جزئی از وجود و کشش فطری انسان است . گاهی که این میل و روح پرستش توسط انبیا ( علیهم السلام ) در مسیر صحیح قرار گرفته ، به خدا پرستی ختم شده و گاهی نیز بر اثر جهل و نادانی ، انحرافات و لجاجت ، موجودات و اشیاء گوناگون مثل سنگ و چوب ، ماه و خورشید ، آتش ، گاو و پول مورد پرستش قرار گرفته اند .
استاد شهید علامه مطهری در این مورد می فرمایند : یکی از پایدارترین و قدیمی ترین تجلیّـات روح آدمی و یکی از اصیل ترین ابعاد وجود انسانها حس نیایش و پرستش است . مطالعه ی آثار زندگی بشر نشان می دهد که هر زمان و هر کجا که بشر وجود داشته است ، نیایش و پرستش هم وجود داشته است. چیزی که هست ، شکل و شخص معبود متفاوت شده است .از نظر شکل و از نظر رقص ها و حرکات دسته جمعی موزون همراه با یک سلسله اذکار و اوراد گرفته تا عالی ترین خضوع ها و خشوع ها . ( رضوان طلب ، 1380 )
همه ی کودکان به طور فطری کنجکاو و کاوشگر بوده و به دنبال پاسخ به سوال ها و چراها هستند و میل به پرستش و نیایش در وجودشان موج می زند . تجربیات و مشاهدات نیز مؤید این موضوع است ، که کودکان در تقلید و یادگیری مفاهیم و مسائل دینی مثل ، نماز و روزه آمادگی بیشتری در مقایسه با دیگر رفتارها و موضوعات از خود نشان می دهند . این موضوع مؤید فطری بودن خداجویی کودکان است . ( مطهری ، 1385 )
بشر از دیرباز کوشیده است تا به مدد نیروهای مافوق طبیعی بر مسائل و دشواری های خود غلبه کند. هر چند که این امر در خلال تاریخ دستخوش انحرافات بسیاری شده ولی با ظهور مذاهب آسمانی به خصوص اسلام ، زمینه و شرایط بهتری برای رسیدن به وضع مطلوب تر فراهم آمد . اسلام علاوه بر این که منشأ خدمات بسیار ارزنده ای در زمینه های گوناگون بشر شده رهنمودهای لازم برای رسیدن به آرامش روح و روان را نیز ارائه کرده است . قرآن کتاب اسرار خداوند ، بسیاری از ابعاد گوناگون ماهیّت پیچیده ی بشر را قبل از آن که مکاتب روان شناسی قرن بیستم بخواهند درباره ی آدمی اظهار نظر کنند ، روشن و حتّی راهبردهای پیشگیرانه ی درمانی را نیز ارائه داده است . به طور کلی اسلام بر مسائلی تأکید دارد که بسیاری از دانشمندان علوم رفتاری در نتیجه ی تحقیقات آزمایش های مستمر به آن رسیده اند . ( آل یاسین ، 1381 )
شاید برخی براین باور باشند که استفاده از تعالیم مذهبی و نیروی ایمان برای حفظ سلامت روان و جلوگیری از بیماری ها وامراض روانی فقط در کشورهای معدودی می تواند مؤثر باشد . مثلاً در غرب کسی طرفدار این عقیده و ایده ی قدیمی نیست . برای آن که این دسته را نیز مجاب نمود ، به عقاید برخی از دانشمندان غربی در باره ی این موضوع اشاره می کنیم .
یونگ که یکی از معروف ترین روان پزشکان جهان است در مورد نقش مذهب در سلامت روان
می گوید : در طی سی سال اخیر ، مردمانی از کشورهای متمدن جهان به من مراجعه کرده اند و من صدها بیمار را معالجه کرده ام در بین تمام بیماران من که در نیمه دوم حیات خود ، یعنی سنین بالاتر از 35 سال بودند ، یکی پیدا نشد که مشکلش سرانجام مربوط به پیدا کردن یک عقیده ی دینی نسبت به زندگی نباشد . با اطمینان خاطر می توانم بگویم که هر یک ازآنها از آن جهت مریض بودند که آنچه را ادیان زنده ی هر عصر به پیروان خود عطا کرده اند ، از دست داده بوده و آنهایی که عقیده ی دینی خود را باز نیافتند ، هیچ کدام درمان نشدند . ( شرقاوی ، 1365 )
ویلیام جمیز ، فیلسوف و روان شناس نامی دانشگاه هاروارد آمریکا می گوید : مؤثرترین داروی شفا بخش نگرانی ، همانا ایمان و اعتقاد مذهبی است . ایمان یکی از قوایی است که بشر به مدد آن زندگی می کند و فقدان کامل آن در حکم سقوط بشر است . در جای دیگر نیز جمیز ادامه می دهد : امواج خروشان سطح اقیانوس هرگز آرامش اعماق آن را بر هم نمی زند و در نظر کسی که دستاویزش حقایقی بزرگ تر و باثبات تر است ، فراز و نشیب های هر ساعته ی زندگی چیزهایی نسبتاً بی اهمّیّت جلوه می کند ؛ بنابراین یک شخص واقعا متدیّن تنزل ناپذیر و فارغ از هر دغدغه و تشویش است و برای انجام هر گونه وظیفه ای که روزگار پیش آورده با خونسردی آماده و مهیا است.
امانوئل کانت از فلاسفه بزرگ اروپا نیز می گوید : ایمان به خداوند پیدا کنید ، زیرا به چنین عقیده ای نیازمند هستیم .
دیل کارنگی نیز می گوید : همان گونه که فواید و خواص آب و برق و غذای خوب در زندگی من مؤثر و مهم است ، منافع و محسنات دین نیز برای من کمال اهمیت و ضرورت را دارد . برق وآب و غذا در فراهم ساختن یک زندگی بهتر ، کامل تر و راحت تر به من کمک می کنند ، ولی فایده ی دین به مراتب از همه این ها برای من بیشتر است . دین به من امید و شهامت می بخشد و هیجان و اضطراب و ترس و نگرانی را از من دور می کند و برای زندگی من مسیر و هدفی تعیین می کند . دین سعادت مرا تا حد زیادی کامل می کند و سلامت فراوانی به من ارزانی می دارد و کمک می کند تا در میان طوفان و گردباد حیات ، واحه ی آرام و ساکنی برای خود ایجاد کنم .
امروزه جدیدترین علم یعنی روانپزشکی همان چیزهایی را تعلیم می دهد که پیامبران تعلیم داده اند . چون پزشکان روان شناس دریافته اند که دعا و نماز و داشتن یک ایمان مستحکم به دین ، نگرانی ، تشویش هیجان و ترس ها را برطرف می کند . ( آل یاسین ، 1381 )
اسلام در خصوص انسان یک حد وسط و میانه را انتخاب کرده و به منفی گرایی و خوشبینی مفرط کشیده نشده است . بر طبق نظر اسلام ، در انسان توانایی خیر و شر موجود است و فرد باید مسیر خود را برگزینـد . این توانایی اختیار که قـرآن نیـز به آن اشـاره دارد ، تقریبـاً همان چیزی اسـت که امـروزه روان شناسان مکتب انسان گرایی بر آن تأکید دارند و از آن به عنوان اراده ی آزاد نام می برند.
توسـّل به دیـن و مـذهب و داشتـن ایـمان یکی از عوامـل بسیـار مؤثر در جلوگـیری از بروز و ایجـاد بیماری های روانی است . هرگاه انسان از این امر غفلت کند ، بی شک دچار سردرگمی و پریشانی شده است . چند آیه ی زیر نیز به خوبی بر اهمّیّت این مسأله تأیید دارد .
الا بذکر الله تطمئن القلوب ( سوره رعد ، آیه 28 )
آگاه باشید که تنها با یاد خداست که دل هایتان آرام می گیرد.
و من اعرض عن ذکری فان له معیشة صنکا ( سوره طه ، آیه124 )
اگر فردی از یاد من دوری کند ، پس در تنگنا مسدود و در عین محدودیت واحساس فشار ، زندگی را به سر آورد . کنجکاوی و جستجوگری از برجسته ترین ویژگی های فکری کودکان و نوباوگان در بعد شناختی است و این کنجکاوی و رفتار جستجو گرانه ، بستر خداشناسی و خمیر مایه ی خلاقیت و خودشکوفایی است . بر همین اساس در میان آن دسته از کودکان و نوجوانان خلاق و نوآوری که از قدرت کنجکاوی فوق العاده ای برخوردارند ؛ احساس مذهبی ، کمال جویی ، معاد اندیشی ، نگرش جاودانگی و فطرت عاشق، بیش از دیگران مشهود است . با نگاهی کلی به مبانی و دستورالعمل های مذهبی به سادگی می فهمیم که مجموعه آداب و تربیت ، باید و نبایدهای دینی ، که پیامبران الهی به ویژه پیامبر اعظم حضرت محمّد ( ص ) برای ابلاغ آنها مبعوث شده اند ، همگی منطبق بر ویژگی های فطری حاکم بر نفسانیات و نیازهای اساسی وانسان موجود بوده و زمینه ساز رشد و تعالی انسان مطلوب است . به عنوان مثال در مکتب اسلام همه ی آن چه که به گونه ای مستقیم و غیر مستقیم به رشد جسمانی ، ذهنی و شناختی و روانی و اجتماعی انسان آسیب می رساند ( با توجّه به ماهیت آنها ) حرام یا مکروه بوده و همه ی آن چه به عنوان عوامل مؤثر در رشد زیستی و شناختی و روانی اجتماعی انسان محسوب می گردد ، حلال و مستحب می باشد . به بیان دیگر در صورت اذعان به این حقیقت که انسان فطرتاً موجودی خدا جو و برنامه ها و دستورات دینی نیز جملگی بر اساس نیازهای فطری ، سلامت جسم ، بهداشت فردی و اجتماعی و رشد و تعالی شخصیت انسان استوار می باشد ، باید فرایند تربیت دینی به معنای دقیق کلمه ، به طبیعی ترین وجه در دوران مختلف رشد صورت پذیرد و به آسانی شاهد تبلور رفتارهای مذهبی در کودکان و نوجوانان باشیم . نحوه ای که تا کنون در تربیت دینی کودکان و نوجوانان اعمال شده چندان موفّقیّت آمیز نبوده است و علّت این امر نیز بیشتر عدم توجه به ویژگی ها ونیازهای زیستی ، عاطفی ، شناختی و اجتماعی کودکان وتشخیص و تبیین تقدّم و تأخر و اهمّیّت و حساسیت این نیازها در موقعیت ها و شرایط مختلف و مراحل گوناگون رشد و انتخاب مناسبت ترین روش ها بوده است . بنابراین داشتن نقش مؤثری درتربیت پذیری دینی کودکان و نوجوانان را مشکل ساخته است . ( افروز ،1381 )
همه ی ما دوست داریم که شاهد بروز و ظهور رفتارهای مذهبی در کودکان و نوجوانان باشیم . امّا عمدتاً از مبانی نظری و عملی رفتارهای دینی چندان آگاهی نداشته و برای ایجاد یا افزایش فراوانی رفتارهای دینی از سریع ترین و راحت ترین راه ها استفاده می کنیم . مهم ترین کار در تربیت دینی کودکان توجّه به چگونگی ونگرش آنها نسبت به ارزش ها و رفتارهای دینی است . احساسات و عواطف مؤثرترین نقش را در تکوین شخصیت ، تنظیم اهداف و برنامه های زندگی و روابط فردی و اجتماعی دارد . ( پیشین )
باید به جای تعجیل و ناپختگی ، به عمق معنای تربیت بپردازیم. تربیت دینی ، همگام شدن با انسانها- از کودکی تا بزرگسالی - برای هدایت رشد آنان است. همان طور که یک باغبان، دانه ی گلی را که در باغچه کاشته مدت ها مورد مراقبت و توجه قرار می دهد و انتظار آن را ندارد که چند روزه ، به بوته ای پر از گل مبدّل شود ، مربی نیز باید صبر و تحمل داشته باشد . تعجیل در تربیت ممکن است سبب گردد که مبانی تربیتی ما برای کودکان ناخوشایند جلوه کند. در صورتی که با نگاهی به سیره ی عملی پیامبر خدا و امامان بزرگوار می بینیم ، که آنان در برخورد با کودکان ، رفتاری بسیار صمیمی ، مهربان و توأم با تحمل و صبر داشته اند. آنان با توجه به ویژگی های کودکان، هنگام همنشینی با آنان ، رفتاری کودکانه بروز می دادند. هیچ گاه دیده نشده است که پیامبر خدا به کودکان کم سن و سال به طور مستقیم آموزش دین بدهد و یا حضرت علی (ع) برای آنان کلاس درس و یا جلسه ی سخنرانی بگذارد. تنها بازی با کودکان ، همزبانی با آنان و توجه به ظرافت های روح و جسم کودکان نقل شده است که این همان مسیر صحیح تربیت دینی است . (رحیمی ، 1385)
در نهج البلاغه ، علی ( ع ) می فرماید : صفحه ی دل نوجوان همچون زمین مستعدی است که هیچ گیاهی در آن نروییده و آماده هر نوع بذر افشانی است ."
کودکان تشنه ی یادگیری هستند . نیاز به دانستن و پی بردن به رازهای هستی ، در آنان یک نیاز فطری محسوب می گردد . معلمان و مربیان مدارس نیز به مثابه ی الگوهای مطلوب کودکان و نوجوانان ، زمانی می توانند توفیق چشمگیری در پرورش یا تقویت احساس مذهبی و تبلور رفتارهای دینی داشته باشند که شخصیت مذهبی آنها برای کودکان بسیار دوست داشتنی و محبوب باشد . ( افروز ، 1381 )
نماز به عنوان پرچم عبادات است و کامل ترین پاسخ به عالی ترین نیاز انسان در هر رکن و حالتی ، شرط حضور خاص خود را دارد . نماز ، مسأله نیایش است و باید سخن از نیازی که انسان به نیایش دارد به میان آوریم. ما باید کودکان و نوجوانان را متقاعد کنیم که به نیایش در برابر خداوند احتیاج دارند. باید نماز را در ارتباط با انسان و نیازهای حقیقی او برای آنها تعریف کنیم . باید در مدرسه ها و در هر جا که راجع به نماز صحبت می کنیم ، حضور قلب را به عنوان یک اصل بدانیم . یک پزشک فرانسوی به نام الکسیس کارل در مطالعات خود ثابت نمود که نماز سبب ایجاد نشاط معنوی مشخص در انسان می گردد . همین حالت است که احتمالاً منجر به شفای سریع برخی از بیماران در زیارتگاه ها و معابد می شود .
سیرل بوت روان شناس انگلیسی ، نظریه ی ویلیام جمیز رادرباره ی تأثیر نماز مورد تأکید قرار داده و می گوید:" ما به واسطه ی نماز می توانیم وارد انبار بزرگی از نشاط عقلانی شویم که در شرایط عادی یارای وصول به آن را نداریم . ( خیاطی ، 1381 )
3.2. ادیان و نگاه آنها به نماز ونیایش
از آن جا که خداوند سرشت انسان را خداپرست آفریده ، خداجویی و خداشناسی امری فطری است، بشر در طول تاریخ همواره به دنبال پرستش و عبادت معبودی بوده که مظهر و نمود عینی آن عبادت ، در ادیان الهی در نماز تجلّی یافته است . نیایش به ویژه برپایی نماز تنها مخصوص ادیان وحیانی نبوده بلکه در ادیان غیر وحیانی نیز این عبادت همیشه مطرح بوده است.
در تاریخ جامع ادیان نوشته " جان ناس " چنین آمده که : "تبتیان در مواقعی که در صومعه یا دیر ، جشن معینی داشتند . زوار از هر طرف به آنجا روی می آوردند و هدایایی از جنس قماش ، کره ، شیر و غیره برای راهبان می آوردند . در آن جا چند روزی اقامت کرده ، طواف ، نماز ، دعا و یا به رقص مخصـوص مشغول می شـدند . پس از یک سلسـله عملیات سحـر آمیز به اوطان خـود بـاز
می گشتند". ( جان ناس ، 1371 )
ویل دورانت در تاریخ تمدن خود در خصوص عبادت یونان باستـان می نویسد : " مؤمنان در جریـان عبادت ، خود را به مذبح ، که در جلوی معبد قرار داشت ، می رساندند و به وسیله قربانی کردن و نماز خواندن از خشم خدا ایمنی می یافتند و یاری او را جلب می کردند . ( ویل - دورانت ، 1340 )
در خصوص مذهب کنفسیوس نیز آمده است که او نماز می خواند ، در حالی که ساکت بود ، او زشت می دانست که نماز بخواند تا این که خداوند او را ببخشد و یا نعمتی به او دهد . زیرا اعتقاد داشت نماز هدفی جز تنظیم سلوک افراد والفت میان آنها نمی باشد . (شهرستانی ، 1406 شمسی)
در خصوص کیش مانی و آئین او گفته شده که در شبانه روز چهار نماز را واجب می دانستند و نماز گزار باید با آب روان یا راکد ابتدا مسح کرده روبروی آفتاب بایستد و به سجده رفته بگوید:" مبارک است راهنمایی ما ، فاراقلیط ، پیامبر ما و مبارک است فرشتگان نگهبان او مسبحان ، لشکریان پرتوافشان او" . سپس برخاسته ، در سجده دوم ، بگوید :" به پاکی یاد شده تو ای مانی پرتو افشان و راهنمای ما ، که ریشه ی روشنایی و نهال زندگی و شجره ی بزرگی هستی که تمامش بهبودی بخش است" . سپس بلند شده و سجده ی سوم تا سجده ی دوازدهم را همراه با دعاهایی ادامه می دهد . (رضایی ، 1368 )
1.3.2. نماز در آئین زرتشت
زرتشتیان نمازشان بسیار شبیه نماز مسلمانان است و همان طور در پنج وقت باید نماز و دعاهای مخصوص را بخوانند و نیز مقدماتی را برای انجام فرایض دینی شبیه مسلمانان دارند . در کتاب " دیانت زرتشتی " چنین آمده است که : " زرتشتی ها 24 ساعت را به 5 دوره مختلف تقسیم می کنند و آداب مذهبی تابع این پنج گاه می باشد . بر هر مؤمن زرتشتی فرض است که در هریک از این دوره ها ، ادعیه و مناجات های خاصی را بخواند . این دعاها و نیایش ها با ستایش و تمجید اورمزد همراه است و از اصول و واجبات ضروری زندگانی روزانه ی آنها محسوب می گردد . امّا امروزه این فرضیات پنج گانه را معمولاً موبـدان بجـا آورده و زرتشـتیان به خوانـدن دعا در صبحگاه و شامگاه اکـتفا می کنند . جهت نیایش به سمت نور خورشید ، ماه و یا چراغ که منبع نور است ، می باشند و اکثر آن ها با سجده به روی زمین و نشان دادن عبودیت و بندگی خود به اورمزد ، دعای خود را پایان می دهند . ( مری بویس ، 1368 )
سرگرد اورنگ در کتاب " یکتا پرستی در ایران باستان " شرایطی که برای نماز زرتشتیان آورده به این قرار است :
1 - پاک بودن تن از هر گونه نجاست
2 – پاک بودن لباس ازهرگونه پلیدی یا مردار
3 – در برداشتن سدره و کشتن ( پیراهنی سفید و نه تکه مخصوص زرتشتیان است)
4 – شستن دست و صورت
5 – پاک بودن جای نماز از هر گونه پلیدی و فساد
6 – غصبی نبودن محل نماز ( اورنگ ، 1337)
در آئین مزدیسنی سه نماز از نیازهای مختلف و مهم تر و معروف تراست و زرتشتیان قبل از هر چیز آن را به اطفال و کودکان خود آموزش می دهند . در تمام قسمت های اوستا از این سه نماز مکرراً نام برده شده است :
1 – یتااهووئیریو ، یعنی به همان اندازه که سرور جسمانی ( پادشاه ) نیرومند است سرور روحانی نیز به واسطه ی داشتن صفات راستی و پارسایی تواناست بخشش فرشته بهمن از آن کسی است که تنها برای خدا کار کند.
2 – اشم وهو ، یعنی راستی بهترین نیکی و سعادت است . سعادت از آن کسی است که خواستار بهترین راستی ها باشد .
3 – نیگهه هاتام یعنی فردا اهورا آگاه است از زنان و مردانی که در ستایش او هستند و این گونه مردان و زنان به سبب پارسایی و پرهیزکاریشان درود می فرستیم . (پیشین )
در قسمت های مختلف کتاب دینی زرتشتیان ( اوستا ) ترغیب وتأکید بر انجام نماز ونیایش بسیار شده و عجیب تر آن که نه تنها برای نماز هایشان مقدماتی مثل شستن دست و رو و مقدمات دیگر ، احکامی وجود دارد ، بلکه اگر در جاهایی قرار گیرند که آب در دسترس نباشد ، باید دست ها را بر زمین ( خاک ) زده و نماز بپا دارند . مسأله ی نماز در نزد این دین جایگاه بالایی دارد و علّت این توجّه به نماز را گفته اند ، چون اهورمزدا فرموده به یاد و به جای آوریم و منش ( اندیشه ) و گوشن ( گفتار ) و کنش ( کردار) خویش را برابر فرموده ی اهورامزدا پاک و راست داشته ، گمراه نکردیم . ( شاهروج ، 1337 )
این سخن مشابه ی آن چیزی است که در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده است در آیه " اقم الصلوة لذکری " (سوره طه، 14 ) نماز را به خاطر من بپا دارید و یا در آیه " ان الصلوة تنهی عن الفحشاء والمنکر " (سوره عنکبوت ، 45 ) به راستی که نماز انسان را از کارهای زشت و ناروا باز می دارد .
2.3.2. نماز در آئین یهود :
در خصوص عبادت و بپا داشتن نماز در دین یهود منابع متقن و بسیار وجود دارد در ( سوره طه ، آیه 14 ) قرآن کریم چنین آمده : "همانا من الله هستم و معبودی بجز من نیست . پس مرا عبادت کن و نماز را برای یاد من بپا دار ". این آیه به هنگامی اشاره دارد که حضرت موسی در راه رسالت خود با همسرش از وطن هجرت و سر به بیابان گذارد و در تاریکی شب به طوفان و باران برخورد کرده و به خاطر سختی ها و مشکلات زیاد دستخوش اضطراب گردید و پروردگار برای آرامش او این وحی را فرستاد در آیه ی دیگر نیز به حضرت موسی ( ع ) و برادرش هارون دستور داده شد که : " شما و پیروانتان در مصر منزل گزینید و خانه هایتان را قبله و معبد قرار دهید و نماز بپا دارید ". ( سوره یونس ، آیه 87 ) قرآن کریم در آیه 77 سوره بقره نیز ضمن اشاره به پیمانی که از بنی اسرائیل گرفته شده ، نماز را به عنوان یکی از ارکان و مواد این پیمان شمرده است " و هنگامی که از بنی اسرائیل ما پیمانی گرفتیم که جز او را نمی پرستید و به پدر و مادر نیکی کنید و نماز را به پا دارید" آیه های دیگری نیز در تأیید و تأکید بر نماز خواندن قوم یهود نازل گردیده و بر وجوب آن در این شریعت آسمانی تاکید کرده است .
یهودیان در شبانه روز سه مرتبه نماز بجا می آورند که آنها را نماز صبحگاه ، نیمروز و شامگاه می خوانند . نماز خواندن این قوم نیز دارای مقدماتی است ، از جمله " در حال جنابت نمی توان نماز خواند ، بدن و لباس از هر گونه کثافت و پلیدی پاک باشد ، دست ها و صورت را به عنوان وضو می شویند و به سمت بیت المقدس ایستاده و با خضوع و خشوع نماز می خوانند . ( رضایی ، 1368 )
در آئین یهود ، دستورات و احکام خاصی نیز تشریع شده که از آن جمله خواندن نماز به جماعت در کنیسه ها به صورت خالصانه و حضور قلب می باشد . در این مورد نیز گفته شده که " هر آن کس که رضایت خدا را به جا آورد و قلب خود را در وقت نماز و دعا با نیّت کامل متوجّه او سازد ، دعایش مستجاب می شود . هر آن کس که ترس خدا در دل اوست ، سخنانش شنیده می شود . (دعاهایش اجابت می شوند) یهودیان دعای حقیقی را چیزی بیش از حرکت و تلفظ زبان دانسته و باید از عمق وجود و قلب ، نماز برخیزد تا قبول واقع شود ، مگر آن که قلب و جان خود را کف دست بگذارد . ( گنجینه ی تلمود )
یهودیان هنگام نماز باید چشمانشان را پایین و قلبشان را متوجه بالا سازند و باید دائماً تصور کنند که " شیخنا " مقابل آنهاست . ( تلمود ) نماز باید به آهستگی و زیر لب خوانده شود و کسانی که با صدای بلند نماز می خوانند را پیامبران دروغین قلمداد می کنند و اگر هنگام نماز صدایشان شنیده می شود ، جزو بی ایمانان به شمار می روند . چنان چه در کتاب گنجینه تلمود به نقل از ( براخوت ، 24 ب ) آمده: " آن کس که در وقت نماز و صدایش را بلند می کند، جزو پیامبران دروغین به شمار می آید . " یهودیان موظفند که نماز خود را در کنیسه ها و معابد اقامه کنند و آنهایی که در شهرشان کنیسه وجود دارد ولی در آن نماز نمی خوانند ، همسایه ی بد خطاب می شوند و مورد مذمت قرار می گیرند . در کتاب اشعیای نبی ، باب 50 آیه 20 به کسانی که در نماز جماعت شرکت نمی کنند متذکّر می شود ،" چون آمدم ، چرا کسی نبود ؟ و چون ندا کردم ، چرا کسی پاسخ نداد . آیا دست من کوتاه شده که نتواند نجات دهد ؟ یا در من قدرتی نیست که رهایی دهم ؟" ( کتاب مقدس ، عهد عتیق /1114 )
3.3.2. نماز در دین مسیحیت
در خصوص تاکیدات این دین به نماز و نیایش نیز قرآن کریم آیات و روایاتی دارد . ( سوره مریم ، آیه 30 ) اشاره به سخن گفتن نوزاد حضرت مریم - عیسی ( ع ) - به تهمت زنندگان دارد و می گوید : " به درستی که من بنده ی خدایم به من کتاب آسمانی داده و مرا پیامبر قرار داده است . مرا هر کجا باشم مایه ی برکت و تا زنده ام به زکات و نماز سفارش کرده است . در این آیه حضرت عیسی ( ع ) پس از بیان این که فرستاده ی خداست ، از میان برنامه ها ، توصیه به نماز و زکات مطرح شده واین به خاطر اهمَیَت فوق العاده ی این دو برنامه است . چرا که رمز ارتباط خالق و خلق می باشد . در تفسیر این سوره نیز آمده ؛ این آیه دلالت بر آن دارد که نماز و زکات ونیکی به پدر و مادر برامّت های گذشته واجب بوده ، پس حکمش ثابت است و در هیچ شریعتی امر به آن نسخ نشده است . ( انصاری، 1378 )
در سوره آل عمران (42) نیز خطاب شده : " ای مریم برای پروردگارت خضوع کن و سجده به جا بیاورو با رکوع کنندگان رکوع کن " . از آیـه های قرآن نیز به این نکته می رسیم که در شریعت عیسـوی نیز نماز واقامه ی آن ، از واجبات بوده ، که از ابتدای تولّد به آن حضرت توصیه شده است . در انجیل نیز از جمله پندهای حضرت عیسی ( ع ) آمده : " به حق برایتان می گویم که چیزی بالاتر از نظر شرافت اخروی و یاری کننده تر بر حوادث دنیوی ، از نماز همیشگی نیست و چیزی نزدیک تر از آن به خداوند رحمان نیست ، پس مداومت بر آن نمایید و آن را زیاد بشمرید و هر کار شایسته ای نزدیک می کند ما را به خدا . پس نماز به سوی اونزدیک کننده تراست و برگزیده تر در نزد اوست . (شعبه المدانی ، 1376 )
دکتر احمد شبلی در کتاب مقارنةالادیان خود می نویسد : مهم ترین عبادات نزد مسیحیان روزه و نماز است ، ولی محدوده ی آنها متّفق علیه نیست . بسیاری از آنها معتقدند که انتظامات و قانون در روزه و نماز توجیه اختیاری است نه اجباری . امّا در مجموع هفت نماز ، در طول شبانه روز دارند : نماز صبحگاهان ( بکور ) ، نماز ساعت سوم و ششم و نهم و یازدهم و دوازدهم و نیمه شب . اهتمام و توجّه آن ها به نماز ، بیشتر از روزه بوده و نماز ، ترتیبی خاص ندارد . ( شبلی ، 1965)
نماز متّفق علیه میان مسیحیان ، نمازی است که مسیح ( ع ) آن را تعلیم حواریون داد و در انجیل متی باب ششم آیه 9 نقل شده است . مسیحیان در یکشنبه ها نماز خاصی دارند که در آن ، به شکر گزاری از خداوند می پردازند .
4.3.2. نماز در آئین مقدّس اسلام
قرآن کریم به عنوان معجزه ی جاوید پیامبر اسلام (ص ) و تنها کتاب آسمانی بدون تحریف ، در آیات متعددی از نماز سخن به میان آورده است . بیش از 84 مرتبه کلمه ( صلاة ) و مشتقات آن به کار برده شده است . در آیات زیادی خداوند ، مسلمانان را امر به اقامه نماز کرده واین امر دلالت بر وجوب داشته و وظیفه ی ثابت و لایتغیری برای مؤمنان اعلام می گردد . در سوره نساء ، آیه 102 آمده است : " به درستی که نماز بر مومنان ثابت و واجب گردیده است ، چنان چه در مورد وجوب روزه ، قرآن از لفظ " کتب علیکم الصیام " استفاده کرده است . ( غمخوار یزدی ، 1375 )
اهمّیّت نماز در اسلام را ازآن جا می توان فهمید که به عنوان تکلیفی که هرگز از گردن بنده ساقط
نمی گردد ، ذکر شده است . در سوره ی بقره ، آیه 238 آمده است : " در انجام همه نمازها مخصوصا نماز وسطی (ظهر) ، کوشا باشید و از روی خضوع و اطاعت برای خدا بپاخیزید و بترسید و نماز را در حال پیاده یا سواره انجام دهید " .
در مکتب اسلام ، نماز به عنوان سمبل عبادات ، به عنوان دیانت و ملیّت معرفی شده است . همان طور که امیر مؤمنان حضرت علی ( ع ) فرموده : " ای بندگان خدا ، به راستی گرامی ترین چیزی که بندگان صالح به وسیله ی آن به خداوند تقرب می جویند ، ایمان به خدا و پیامبران است وآن چه که از جانب خداوند آورده اند اقامه ی نماز می باشد ، زیرا نماز ملّت است . یعنی آئین ، دین و شریعت ماست . ( بحار الانوار ، ص77 ) به همین علّت است که پیامبر اکرم نماز را نور چشم خود معرفی می کند و نماز را مثل ستون خیمه ، ستون و پایه دین معرفی کرده است .در اسلام نماز ، اوّلین واجب و اوّلین چیزی است که پس از مرگ از آن سوال می شود و قبولی سایر اعمال وابسته به قبولی نماز است . ( پیشین ، ص 64 )
نماز در دین اسلام نمود بارز و مصداق تربیت دینی محسوب می گردد . حضرت علی ( ع ) در طول عمر با برکت خود زیباترین جلوه ها را در نماز به نمایش گذاشتند ، در حالت صلح و جنگ ، بیماری ، سلامت ، در خانه و مزرعه ، مسند حکومت و یا در طول خانه نشینی و در همه ی حالات و شرایط ، نماز مهم ترین عمل او بوده و فرزندان خود را به آن سفارش می نمودند . حضرت علی ( ع ) در وصیّت خود به امام حسن ( ع ) و تمامی خانواده و فرزندانش می فرماید : " از خدا بترسید، از خدا بترسید درباره ی نماز ، زیرا که نماز بهترین کارها و ستون دین شماست " . ( محلاتی ، 1371 )
فریضه ی نماز در تربیت دینی مسلمانان چنان مهم است که حتّی در پیش از بلوغ نیز ، تنبیه مختصر فرزند به خاطر ترک آن روا دانسته شده است . حضرت علی ( ع ) خطاب به یکی از اصحابش می فرماید : "کودکان اهل خانه ات را با زبان به نماز و طهارت تأدیب کن و وقتی به سن 10 سالگی رسیدند ، آنان را بر ترک نماز تنبیه بدنی نما . ول
دانلود مقاله پژوهش شناخت راه ها واصول آموزش خلاق در آموزش مفاهیم دینی ( نماز )
